Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Суық өтті. Осы бір жұмадан бері айықпай тұр ғой, мынау қара суық, қатты жел. Қораға тасылмаған бір отау пішені бар еді, қарағанды сайда. Соған мынау көрші үйдің арбасын сұрап алып, қасына Рахымды ертіп, бір күн ертемен кетіп еді. Барған соң алған жұмысын тындырмай тоқтай ма бұл кісі... Қара дауылдың үстіне қиыршықтап қар да жауған екен. Соған қарамай баласымен екеуі күні бойы шөпті тасып, қораға үйіп те болыпты. Шекпені болса жұқа, омырауы да ашық еді. Жұмыстың қызуымен оны ойламаған ғой. Бейнет ауыр, әл-ауқат аз, киім лыпа нашар... Күн болса өңменінен өтетін қатты жел! Өзге емес, бәрі осыдан болды. Ел жата үйге келгенде: "Жаңыл-ай, қатты жаурап, аса қиналып келдім, осы бүгінгі күн діңкеме тимесе еді!" – деген еді. Айтқаны болды, таңертең өне бойы қызып, жөтеліп, жата алмай қинала бастады... Соның арты міне! – деп, жүдеу жүзді Жаңыл білгені мен түйгенінің бәрін сондай айқын, саналы жүзбен айтып шықты.

Базаралы көп сордың, жүдеулік-жадаулықтың неше алуан қасіретін шеккен адам, өзінің салқын, ащы ойын таратты.

– Белгілі ғой... Жаңылдың жаңағы сөзі аурудың себебін де, тосып тапқан кезегін де ашып отыр. Қай қамауға түспеген Дәркембай еді. Бірақ адам темір емес қой. Көңіл қайратты болғанмен, көне шекпен етке лыпа бола ма? Өр кеудесін имейім дегенмен, қара дауыл қоя ма? Айдалада, омбы қарда, қиян елсізде бір ұя қасқыр қамаса, адам құр қол болған шағында, жаяу қалған халінде: жақсы болды не, мінезді болды не, қымбат, керек болды не, оның – бәрінің көмегі бола ма? Сондай кәрілік, жоқшылық, әлсіздік, лыпасыз жүдеулік, аштық деген сияқты қамаған қасқыр көп қой. Бәрінің жиылып кеп тұсап жыққанын көрмейсің бе? – деді.

Жасы жетпістен асып бара жатқан Дәркембайдың бүгінгі жайын Базаралының бұл айтқан сөзінен орынды, қисынды сөз тауып айту қиын. Абай мен Ербол "рас, рас" десіп, тек қана бас изесті. Осы түнде Дәркембайдың халі ауырлап, сағат сайын мегдете берді. Үй іші ас ішіп бола бергенде, үнсіз сұлық жатқан ауруға, соншалық әлсіз шақтың өзінде де қатты бата бастаған қиналу білінді. Сол, соңғы шұғыл өзгерістің белгісі екен. Енді біразда деміне сырыл араласты. Абай мен Базаралы, Ербол үшеуі де осы дыбысқа елең етісіп, ерекше көңіл бөліскен еді. Үшеуі де ауруға кезек-кезек тақап келіп, ендігі деміне құлақ салысты. Соның артынан бұлар кейіндей отырып, біріне-бірі ақырын ғана айтысқаны сол сырылдың жайы еді.

– Анық сол!

– Сырылдың өзі!

– Мәлім... сол сырыл! –дескен. Кейін тағы бір ет асымдай мезгіл өткен соң, жаңағы жаман нышан араласқан дем ауырлай барып, таңға тақаған кезде Дәркембай дүние салды.

Келесі күні, сәскеден бастап, жиын отырған жатақтың барлық жұрты өздерінің қадірлі қарты, кәрі ағасы Дәркембайдың қазасын күтумен болды. Молалы судан қой өрісіндей жерде, бел астында жатақтың бұдан бұрын өлгендерін қойған көп бейіт бар-ды. Соған ер-азамат Дәркембайдың сүйегін апарып, таза арулап, қойып қайтты.

Абай, Базаралы, Ербол мен Дәрмен бұл әрекеттердің қалың ортасында өздері болып, Дәркембай қазасының бар ауыртпалығын да өз мойындарына алған. Өздері қам еткен болатын. Жақында отырған Ақылбай аулына Абай кісі жіберіп, ол жақтан жаназаға көп адамды келтірудің үстіне, Дәркембайдың үйіне аза ретінде бір сиыр, бір түйе сауын әкелгізіп берді.

Жаназа, қаза күндерінде қонағын атқару үшін Жаңылға тай, қой сияқты сойыс берді. Бұл күнде өз алдына шаруасы әлденіп қалған Ербол да құр қалған жоқ. Ол да бір қара атап және екі сойыс малын алғызып берді. Шамасынша өз көмегін Базаралы да атаған еді.

Осымен Абайлар, Дәркембайдың артында аңырап, жылап қалған Жаңыл мен Рахымды жұбата отырып, жатақ аулында Дәркембайдың жетісіне шейін бөгелді. Бұл күндерде Абай көбінше жақын жердегі, бір бел астындағы Аққұдықта отырған Ерболдікіне барып, екі күндей қонақ болды. Өзінен жұбы жазылмаған Базаралымен де күндіз-түн бірге болысады.