Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Тағы бір күні, күндіз Жаңылдыкіне келіп, әдет бойынша бата оқи келген адамдармен біраз бірге отырысып, кеш бола Абай Базаралының аулына барып қона жатып қайтты. Сонымен, Дәркембайдың жетісіне шейін Абай жылаулар, жетімдер үйінен ұзаған жоқ. Көбінше мұндар адамдардың көз алдында болды.

Дәрмен жақын жердегі Ербол, Базаралы аулына Абай қонаға кетіп, қайтып жүрген шақтарда, олардан қалып, күндіз-түнін Жаңыл мен Рахымның қасында өткізді. Абайдың да бір жағынан қарайлағаны, сол өзінің баласындай, жақсы көретін інісі Дәрменнің жайы болатын. Дәркембайдың жалғыз сүйеніші, ағайын ішінде ең ыстық көрген інісі есепті болғандықтан, әрине, Дәрмен бұл күндерде бұл үйден кете алмайды. "Жүрейік, кетейік!" – деп Абай да айта алмайды. Олай айту былай тұрсын, егер Дәрмен осылай істемесе, Абай оны кінәлар еді. Дәрменге соңғы күндерде Абай өзі тапсырған бір жайы тағы бар-ды. Ол Дәркембайдың қайтыс болар сәтте айтып кеткен арызынан туатын.

Саналы қарттың өлер алдындағы қамырығы мен арманын Абай Дәрмен мен өзі ғана боп, оңаша бір айтысып, ойласып көрген. Сонда Дәрменге:

– Дәкең сен екеумізге арыз айтып, қарыз артты-ау! Қатты тапсырғаны мынау жас баласы – Рахым болды ғой. Күн көре алмайды, аш-жалаңаш қалады демеген шығар. Бірақ әлдекім боп қалмасын, "біреуің қамқорлық ет", "біреуің адам ет" деп екеумізге бір міндеттің екі басын салмақ етіп салғандай еді. Мен ойласам, мұсылманша оқуы жаман емес екен, өзінің оқуға зейіні де, бейілі бар көрінеді. Мына Рахымды ілгері оқытайық. Сен, Жаңыл мен Рахым үшеуің осыны ақылдасып, біз қайтқанша бір байлау жасаңдар! – деген.

Дәрмен осы жөнде үй оңаша болған кештерде, қонақсыз, бата оқырсыз ертеңгі шақтарда жеңгесі мен інісін ала отырып, көп ақылдасты. Жаңылға да қиын, Рахымға да қимастық тұсау тәрізді болатын бір жай бар. Дәркембай болса қайтыс болды. Енді Рахым кетсе, Жаңыл бір үйде жапа-жалғыз, тірексіз, көмексіз қалмақ керек. Бір әйел бір қораға, азды-көпті дүниесіне жалғыз бас-көз боп отырған үй жоқ қой. Рахым оқуға кетсе, осы жағы қалай болмақ? Ал Дәрменнің бір ойы бойынша, Жаңылды өз қолына алса қайтер еді. Бұнда әке-шешесі жоқ Мәкенмен екеуі ғана бір үй боп отырған жайлары бар. Жаңыл осыларға қосылса, Рахымның бөгеті болмас еді. Ал Жаңыл Дәрменге де, Мәкенге де шеше болар да отырар еді. Жаңылға бұл сөз де жат көрінбейді. Ол Мәкенді әбден жақсы біліп, өзінің туған қызындай, не өз қолына түсіріп алған тума келініндей жақын санайтын, жақсы көретін.

Бұдан былайғы тірлікте Дәрмен мен Мәкеннің қолында тұрса, олармен тату-тәтті болмақтан бөтен ой, басқа мінез өзінен шықпайтынын саналы әйел жақсы аңғарды. Ол осы күздегідей қоныс шалғайлығынан Мәкенді бір ай, екі ай көрмей жүрсе, тіпті қайнысы Дәрменнен бұрын, соны сағынатын. Мәкен де бұған соншалық бауырмал, ыстық тартып тұрады. Жібек талдай сұлу, майда мінезімен ол Жаңылға өзгеше жаққан.

Сөйтіп, Дәрмен: "Рахымды оқуға босату үшін сізге Мәкеннің қасына бару лайық" дегенде, Жаңыл ішінен шүкірлік етіп, қуанып та қалды. Күндердің бір күнінде солай болар деп, көнгенін де Дәрменге білдіріп қойды. Бірақ сонымен қатар бұл әйел Дәркембайдың артын, әруағын және оның қазасын күту деген қарызды ойламай қоя алмайды. Берер пұлы, ішкізер асы, кигізер киімі болмаса да, бар жатақтың басына көтерген, әкесіндей көрген, асыл қарты Дәркембай еді. Соның қырқы өтпей, не жыл мезгілі болмай, былай айтса "бет топырағы жасырынбай жатып", оның үйі жоқ, орны жоқ болғаны жұртқа да бату керек. Жаңыл да көнерлік жай емес. Олай болса, Жаңыл қазір тілегенмен, талпынғанмен Дәрменнің қолына бара алмайды. Дәркембайдың шаңырағын бұл арадан әкете де алмайды. Із-тозсыз, белгісіз етіп те кете алмайды.

Ал бұл жерде қалқиып, ерінің артын күтіп отыру үшін Жаңылдың қасында тым құрса осы күз, қыс бойы, келер көктемге шейін, не жазға шейін Рахым бірге болмаса болмайды.