Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Әбішті қойып болысымен Мағаштар Абайдың шақыруымен, асықтыруымен Семейге тығыз-ақ жүріп еді. Бірақ әуелі Жетісу көктемінің лайсаңы боп, жолды бұзып әуре етті. Лепсіден өтіп, Аягөзге қарай тақағанда, Арқаның суық, ұзақ қысы аяқтап болмады. "Семейге тәуір жолмен жетіп қалармыз" – деп ойласып еді, о да болмады. Биыл ерте кете бастаған қар Аягөзден Семейге шейін көксоқта боп, ақсақ ойылып, жүргіншілерді қатты бейнетке ұшыратты.

Алматы мен Семей арасына Мағаштар күндіз-түн аз аял етіп жүрсе де, жиырма күндей сапар шекті.

Абай Мағаш келгенше өмірдегі бір тірегі құлап кеткен жандай болды. Өзін де биік құздың басында, қатер жардың жұлып aп кетер қасында тұрғандай көреді. Қыбыр етсе, аяқ басса, қуаты кеткен бейнесі бұған билетпей, сол бас айналдыратын құз биіктің түпсіз, шексіз қара шыңырауына қағып құлатып, алып кететін тәрізді. Түнде ұйқы жоқ, күндіз ауыр ойдан, қасіреттен тыным жоқ. Бұл күнде тіпті қасындағы етбауыр жақындары: Кәкітай, Дәрмен, Баймағамбеттермен де тіл қатысып, шешіліп сөйлеспейді.

Қасірет жеңген үлкен, мейірлі жүрек суып, қатайып, түңілумен түйіліп алғандай. Тек қана Мағаш келер алдында қырда, ауылда Әбіштің жетісін беріп және бір жұмадай қалың бата оқушыларды атқарып болып, Ақшоқыдағы ауылдан Ақылбай келіп еді.

Абай одан ең алдымен Мағыштың халін сұраған. Ділдәның да, басқа жан күйер жақындардың да Әбіш қазасы үстіндегі күйі қандай екенін Ақылбайға айтқызып, үндемей тыңдаған.

Мағыш қайта-қайта тала береді екен. Аппақ шөлмектей боп кетіпті. Ақылбай әкесіне әуелі жақын жандардың мінезін, уайымын, сөздерін айтып, күндізгі бірнеше сағат уақытты Абаймен оңашада өткізген еді. Кешкі отырыста Әбіштің жетісіне бата оқи келген Тәкежан мен Қаражанның бір бықсыған жаман сөздерін Абай сұрамаса да, Ақылбай айтып кетті.

Ділдәмен сөйлесіп отырып, Тәкежан Абайға сын айтыпты. "Оқытам, оқытам деп, жер түбіне қаңғытып жіберіп, ауруға бір шалдықтырды. Ата-бабамыз орыс оқуын оқымай-ақ адам болып, жақсы атанып, абырой алып, ел билеп-төстеп еді. Оқудың түбін тесетіндей, осы баланың денсаулығы нашар екеніне де қарамай жібере берді. Ал оқытып болды. Енді соған табыс таптырмай-ақ, ақша-пұл іздетпей-ақ қойса не етті? Тағы бір қиян шетке, Алматыға қызметке жібертіп несі бар еді?" – депті.

Абай Ақылбайдың жүзіне тесіле қарап, ыза да бола алмады. Өзіне және қайран да қалды. Бір замандар шағында Тәкежанның аузынан шыққан осындай шіріген сөздерге Абай өртене күйініп, оқ тигендей оршып түсуші еді. Қазіргіні бейне бір ауыр жарадан белі сынып жатқан арыстанның көзіне қонған шыбын жарасындай ғана танып, елеусіз қалдырды. Тек жалғыз, ызалы мысқыл тәрізді бір ащы жайды ақырын салқын ғана айтты.

– Тәкежан менің де "қабіріме топырақ тастаймын" деп келіп, тікен тастап кетер-ау! –деп қоя салды.

Ақылбайдың айтуынша, ауылдағы әйелдер, жастар және балалар да Абай мен Мағаштың болмағанын қатты ауырлайды екен. "Бата оқи келген әралуан алыс-жақын, дос – дұшпан да ауылдың басты еркектері болмаған соң, әртүрлі жаңағыдай ірік-шірік сөздер тастап кететін көрінеді" деп отырып, Ақылбай Абайға және бір удай ауыр сөзді айтты. Ол сөз де жақын болмыстың аузынан шығыпты. Шеттен келген бата оқушылар соны естіп, түршігіп кеткен болса керек. Жаңағы Тәкежан сөзінен шығарып, оның қаны суық қатыны Қаражан да жазғырыпты. Ысқақтың паң, кердең топас кеуделі Мәнікесімен қосылып қорланған, намыстанған болады екен.

– Кімнің басына ат қойып келеді ағайын, туған?! Қаралы басымен зарлап қалған алғаны, аңырап қалған анасы қайтіп басына барып құран оқытады? Тым құрса қолынан топырақ салғызса не етуші еді! Ауыра салысымен елге неге алғызбады? – деп айтады екен. Және де енді тұлыпқа мөңіреген сиырдай, бір томар белгісі қалмағанға қайтып шыдаймыз? – десіпті.

Олар Абайдың байлауын білмейді. Тіпті білсе де, жұртқа әдейі Абай басын сынап, іштей табалап жүр. Осының аты да жақын, туыс! Бірге жыласып, бірге жоқтасқан кісің боп отырған, жалған жақындар, жау жақындар.