Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

деп, кей жастарға оның көп мінезін, жаратылысын үлгі қыла сөйледі.

...Тәкаппар жалған онда жоқ,

Айнымас жүрек көңілің бал...

...Аз өмірін ұзайтқан.

Ғылымға бойы толған соң,

Көрген жерін молайтқан.

Оқып біліп болған соң,

Қырым, Кавказ, Түркістан,

Ресей, Сібір қалмады.

Хабарланып әр тұстан,

Көрмей дамыл алмады!

Құйрықты жұлдыз секілді,

Туды да, көп тұрмады!.. –

деп кетеді. Бұрын Абай өзі айтып көрмеген, жақсы азаматты арман еткен ата сыры баян етіледі.

Абай бұрынғы әдетінде өзі жазған өлеңдерін бірді-екілі адамға оқып беріп, не Мағашқа немесе Дәрмен, Кәкітайға, кейде Кішкене молдаға жөнелтуші еді. Көптен бергі Абайдың көңіл сырласы, ендігі өлеңдері ешкімге паш етілген жоқ. Ол жазатын да, қол сандығына, төсегінің бас жағына жинай беретін. Бірақ бұнымен ендігі өлеңдерді ешкім білмей қалған жоқ. Әсіресе, Дәрмен көлденең адамға айтпай, білдірмей жүрсе де, мезгілін тауып, Абай бөлмеден шыққан кездерде жаңа өлеңдерін тауып, көшіріп алатын. Кейін Кәкітай екеуі оңаша оқысып, жаттай жүруші еді.

Мағаш келген соң, оның Әбіш қасында отырып жазған өлеңдерін өзіне айтып берулерімен бірге, Дәрмен мен Кәкітай Мағашқа әкесі жазған өлеңдердің бәрін де білдірген.

Дәрмен мен Кәкітайдың да, Ақылбайдың да Әбіш науқасынан бері қарай осы шаққа шейін жазған әлденеше өлеңдері бар. Абайдан оңаша Мағаш, Дәрмен, Кәкітай үшеуі болып бір сөйлескенде, бұлар осы соңғы бір жыл бойындағы өлеңнің өзгергенін айтысады. Соны әуелі Әбіш байқаған еді. Мағаштың айтуынша, ол Абайдан бастап, биылғы жыл өлеңінің басқа болып бара жатқанын сезіпті. Орыстың анық шебер өлеңдерінің тағы да бір үлгісін андапты.

Бұл жайға ұзақ ой жібермесе де, қайғылы жастар ендігі мұң, қасіреттерін анық өзгеше айтатындарын еске алысады. Мағаштың Әбіш өлген соң айтқан тағы бір өлеңі өзімен ере келіп, Дәрмен, Кәкітайдың қолына тиіп еді. Сонда және де айрықша шыншыл дем, басқа бір тыныс бұлдырсыз айқын аңғарылып тұр.

Ержеткен соң Рахила,

Арман қылар әкесін.

Тырнағына ала ма

Аға, іні, шешесін!

Жетіммін деген ішінде

Кете ме қайғы, кекесін.

Құл болармын балаңа,

Қате кетсе кешесің.

Жарың қалды қолымда,

Жетім болған жасында.

Неше түрлі қайғы бар,

Бейшараның басында.

Арманда қалды-ау, қайтерсің,

Отыра алмай қасыңда!.. –

деген жолдар тізіліпті. Өзгесінен бұрын бұнда және де адамды төндіріп, қолма-қол, көзбе-көз бір шындыққа соншалық еріксіз мойындатып тұрған дәлдік бар.

"Осылайша сөйлеу соңғы жыл өлеңдерінің өзгеше сипаты болды", – деп, бұл жастар өздері де айтысады. Әсіресе Абайдан бастап, ендігі сөзде бұрынғы қазақтың осындайда айтатын жоқтауынан, қоштасуынан мүлде жырақ, аулақ жатқан бір жай бар. Бұрынғы қазақтың би мен бегі, алымпаз ақыны жырласа немесе кейінгі заманда мұсылманшылық, діншілік үгітін көп таратқыш қожа-молда жоқтау жазса, татымал болған арзан шындықтар қаптаушы еді. Онда бос мақалдап, сөз қосарлап, "тұяғы бүтін тұлпар жоқ, қияғы бүтін сұңқар жоқ" деп бір кетеді. Немесе көбінесе соңғы замандарда "құдайдың досы пайғамбар да кеткен" – деп сөз бастайды. "Мухаммед досты шаһариар кеткен" – дейді. "Кербалада Қасен-Құсайын өлген", "Ақ пайғамбар достысы Қамза да қаза болған" – дейді.

Осындаймен қайғыны айтам деп, қайдағыны кезетін қаңғыма сөздер көбейетін.

Абай үлгісі осы қапада бір әкенің құр ғана баласын жоқтағанын айтқан жоқ. Одан әлдеқайда алысқа мегзеп жатқан терең толғау бар. Өзгеше тәрбиені алыс өрістен барып алған азамат жайы арман болды. Ол – тәрбиенің үлкенін алған азамат. Өйткені ең үлгілі ел – орыстың ең өнерлі қаласы Петербургтен қазына алып қайтқан жан еді. Өзі үшін емес, төрелік үшін емес, халқы үшін. Қараңғыда қамалған қалың жұрты үшін қазына алып қайтқан. Жыл құсындай жаңа төлдің басшысы болар деген алғашқы буын азаматы кетті.