Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Бұндай сөздің шоғырын да Абай өртеніп отырған кеудесімен сезген. Әбсәметтің телеграммасы келісімен жолдың жайсызын ойлап, Алматыға уақытша "Аманат" қойыңдар дегенді өзі шешкен. Ешбір жанға ақыл салмай бұйырған телеграмма берген. Сонда осындай суық тіл, сұғанақ тұмсықтар итше тімтініп, Абай емес, әсіресе Әбіштің әруағын күңірентер деп сезген. Туған жеріне, еліне алғызуды сонда байлаған.

Мағаш келмей, Абай қаладан шыға алмай бөгеліп жатыр. Ауыл болса, Ақылбай хабарына қарағанда, есті-басты жан күйер жандарды керек ететін тәрізді. Соны ойлап, Абай Ақылбайға қосып, Кәкітайды Ақшоқыдағы ауылға тез жөнелтті. Өзі қасына Дәрменді ғана алып қалды. Өмірде алғаш рет ауыр соққыдан қатты жеңілген жандай. Әл-қуатын жия алмай, тағы да үнсіз, қыбырсыз қайғы соңынан қадалумен болды.

Қала халқынан Абайдың уайымын естіп, ол жатқан пәтер үйге ертелі-кеш көп адам келіп жатты. Бір кезек көңілін алаң етіп, ас ішкізіп, жұбату айтамыз деп Сейіл мен Дәмежан да келіп кеткен. Дәрменнен сәлем айтып, Сәмен, Сейіт сияқты Затонның Абайды жақын дос көретін бір топ кедейлері де, грузчик жұмыскері де келіп кетті. Қаланың саудагері, чиновник тілмаштары, тіпті молда шәкірттері де келе берді. Көңіл айтушылар ерекше көп болды.

Абай көп жанмен қабақ ашып, тіл шешіп сөйлескен жоқ. Бұл келушілер ішінде Абайдың анық қабылдап ұзатып салғандары Сейіл мен Дәмежан. Және Әбішті ана жылғы Мәкен дауының тұсында өздеріне басшы серік көріп, әңгімелеген Сәмен сөздерін ғана Абай үлкен ілтифатпен тыңдап еді. Ол топты да Абай анық дос-жар көңілімен қарсы алған.

– Мен үшін болмаса да, Әбішті жақсы ойлап келіпсіңдер! Сендердей жандар жұбату айта келгенде, Әбішті жоқтай келгенде, мен алғыс айтпасам, астарыңды бірге ішіп, қайғылы қабағымды ашпасам, әруақ ырза болмас еді. Әбішке сендер ырза болсаң, сендерге мен ырза! – деген.

Сөз бен жөнді жақсы білетін Сәмен, Әбіштің қазасына байланысты соншалық саналы бір арман айтты.

– Ортамызға келіп, ақылымен, білімімен басшылық етсе етерлік, бір жас осы екен-ау, есіл ер! Досың болса осы болсын! Дәрмендей жалғыз-жалқылар Әбіштен пана тапса, есесі ешкімге де кетпес-ау! – деп, сондай бір үміт, қуаныш етіп қалып ек! Біз де жетім қалдық десек болғай да! Заманымызда мұңымызды ұғып, қамымызды жейтін қай қазақтың оқығанын көріп отырмыз? – деген.

Осы сөз Абайға, әсіресе өзгеше тауып айтылған жұбаныштай еді. Анда-санда өз ойымен күңіреніп, Абай тағы да сыбырлап сөйлеп, шер толқытып кеткенде, ойда жоқта өз-өзінен ырғақты бір жолдар құралады. Оған өксік араласады. Жас орнына тілден шыққан жүрек қанындай! Сол жүрек қанымен жазылған жолдар екшеле береді. Оңаша қалса болды, сыбырлай зарлап, кейде жоқтау, кейде шер шығарады. Сондайда қайталай беретін бір қайырма бар...

Замана, неткен тар едің,

Сол қалқамды қоймаған?!. –

деп әлденеше қайыра, күрсіне түседі.

Сәмендер кеткен соң осы жолдарға, осы ырғағына Абай тағы бір оралған еді. Ата арманы, жаңағы Сәмен айтқандай, халық арманына, кейінгі буын, жас төл арманына айналып кетеді.

Жаңа жылдың басшысы ол,

Мен ескінің арты едім.

Арман деген ащы сол,

Сүйекке тиді, қарт едім!

Қайғы болды күйгендей,

Ол қуатым еді рас.

Көзге қамшы тигендей,

Шыр айналды артқы жас!

Осыған қоса тағы бір үзік арман ойласа, әке арманы емес, халық арманына, қараңғыда қамалған ел арманына мегзейді. Жұрт әкесі боп, бір жылап кетеді.

Білім алдың, бас болдың,

Көкірегіңді кермедің.

Ел ішіне cay келсең,

Тағылым айтпас ер ме едің!

Жол көрсетіп сонда өлсең,

Арманым бар дер ме едім!.. ...

Замана, неткен тар едің,

Сол қалқамды қоймаған!.. –

деп, тағы бір у толқынын жұта құшқандай болады...