Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Абайдың алдында немесе Мағауия, Кәкітай сияқты оған жақын жандарының алдында өртке де түсетін кісі боп көрінген Ырғызбайлар Абай аулынан адым жерге шықпай-ақ басылысқаң-ды. Өйткені Құнанбайдың қалған екі баласының ауылдары бүлініп. дүрлігіп жатқан жоқ. Олар түк айтпаса да үндемей, сазарған күйлерімен көп Ырғызбайға күй танытқан, қабақ аңғартқан.

"Аталас, жақын", "ауылдас" деген ортаның жайы осы еді. Бірақ Шыңғыс болысының көп елі, әсіресе момын көпшілігі Абай үшін шын намыстанып, шынымен қатты күйінген болатын. Сол қалың елдің ызалы, жігерлі, күйінішті сөздері көп адамға, жай орташа көпшілік азаматқа қатты батқан-ды. Аз күн ішінде осы көңіл, көп көңілі Шыңғыс болысының сыртындағы өзге болыстарға, Тобықты көпшілігіне тез тарап, жайыла берді. Болыс емес, бай-бағлан емес, партия басы атқамінер би емес, жай көптің, момын көптің талайы Абай үшін күйінішті, өкінішті де болды. Сондай жандардың бір топтары Мағашты, Кәкітайды ортаға алып, Абай кегін Оразбайдан алу жайын да айтысты. "Абайдың өші ғана емес, Оразбайдан елдің өшін аламыз. Бір өзі емес, оған құрық берген айыпкердің бәрін жазалаймыз, айып тартқызамыз, бетін айдай етеміз. Өзін жазаға, мал-дүниесін қазаға ұшыратамыз!" – дескен де болатын.

Бұл сөзді Абайдың өзіне айтпаса да, "оның жақсы көрген баласы" деп және "ендігі жастардың білгірі, есті-бастысы" деп Мағашқа салған. Өзара кісі жіберісіп, хабарласып алып, аужай түйісіп "е" дескен ел Тобықты ішінде бұл жөнінде аз емес-ті. Осындай кезде әлі де ата ұлымен санасатын Мотыш, Құлық, Дүзбембет, Қарамырза деген елдің дұрыс адамдары өзара сөйлескен. Солардың тобынан Мағашқа Қодыға деген кісі елші боп келіп қайтты. Оразбайға жері жақын Сақ-Тоғалақ дейтін, Жуантаяқ деген тобы қалың елдерден де кісілер келді. Көрші Көкше мен Мамайдан да көңілқостық, тілеудостық білдіргендер болған-ды. Бәрі де жаңағы айтқандай: "Оразбайдың бетін айдай қыламыз, айыпты етеміз, сол айып-қиыбымен Абайдың аяғына әкеп жығамыз", – дескен еді. Бұндай жаймен келгендердің бәріне әзірге Мағаштың да берген жауабы өте сараң болатын.

– Әкемнің ары малға сатылатын ар емес. Менің әкемнің адамшылығы жауыздың зұлымдығын малмен емдеп, айыппен ақтап, тыныш қалатын адамшылық емес. Бұндай емді әкем де қабыл көрмейді. Мен де мақұл дей алмаймын! – дейтұғын.

Оның осылай айтқан жауаптарын кейін естіген Абайдың өзі де құптаған. Және Мағаштың осындай санасы мен адамгершілік таразысын Абай іштей сүйсініп бағалап еді.

Қалайда Көшбикеде жасалған аямас жаудың жауыз қастығы Абай мен Оразбайдың өздері тұрған елге ғана естіліп і қойған жоқ. Қазір, міне, сол сұмдық істен бері бір жылға жуық уақыт етті. Ел тағы да жылдағы дағдылы жайлау-қоныстарында, бұлақ, бастау өрістерінде мерзімді тіршілігін етуде.

Талай мезгіл өтсе де, сол болған қастық туралы халық аузы әлі тыйылған жоқ. Енді Абай тұрған Тобықты елі емес, Абайдың өлеңі, өсиет сөзі, қамқорлық қарекеті естіліп жақсы аты тараған елдің бәріне қаскөй, зұлымдық іс те әшкере болған. "Жаманат жатпайды" деп, Абай жөніндегі осы жаманат қазіргі шақта шартарапты шарлады. Әлі де үлкен рулармен аталатын: Керей, Найман, Уақ, қалың Арғын – бәрі де естіп, білген хабар болды.

Даланың елі, көшпелі жұрттың жайлау, күзеу, көктеу, қыстаулары ғана естіп қойған жоқ. Біртіндеп, жаяулап тарап, бұл жаманат Семей облысының бес оязындағы қала-қалаларға да жеткен. Жан-жақтың көп елі, ояздары келетін болыстың орталығы Семей қаласының өзі түгел көп әңгіме айтатын. Сол Семейге дуаны қарайтын болған соң, Қарқаралы, Кереку, Өскемен, Жайсаң, Көкпекті, Баян сияқты қалалар да қараңғы қылмыстан хабардар болған. Семей облысына көршілес болыс – Ақмоланың Қараөткелі, Жетісудың Шұбарағаш, Лепсі-Қапал, Аягөзі де ұзынқұлақтан сол жаманаттан шет жағалап естіген-ді.