Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Өз заманындағы қазақ аталған халықтың зор қасиет иесі, қадірлісі Абайдың арына соққан соққы солайша алыс атырапқа тарады. Тағы да әр ортада әртүрлі айтылып, әр күйде тыңдалатын. Сол айтылу мен тыңдаудың өз қалпында да Абайға деген достық көңіл қалың жұрт жүрегімен көрсетілді. Бұнымен қатар, Абайдың өз заманындағы оның жолы мен жанына арналған қастық та өз жүзін көрсетпей қалған жоқ. Осы ретте, мысалы, әр елдің болыстарын, қажы, молда, бай-бағлан дейтіндерін тыңдаса, олардың ортасы Абай үшін сонша қайысып, қиналып күйзелмейтін. Қайта өз аталарының ұлықтан шен алғанын, бай-жуан болғанын немесе өздерінің Мекеге барғанын, Мәкәржідей жәрмеңкеге барғанын бұлдай сөйлейтін. Пәлен жандаралдың кеңсесінде болғанын, әлдебір шербешнайда топқа түскенін мақтан ететін. Бұндайлар біресе Абаймен қатар Оразбайдың атын айыптамай айтады. "Етсе еткені-ақ", "қылғаны сол-ақ батырдың" деген боп, айдаладан Абайдың жақсылығына жауығып, Оразбайдың ожарлығы мен осалдығына табынып отыратын. Абайдың сөзін естіп, би-болысты сынаған бітімсіз қатал өкімін тыңдап, соған іштей жауығып жүретін жуандар, зорлықшылар болушы еді. Бұлардың көбі естіген әңгімесін өсіріп, асыра сөйлеп, Абайды жаңғырып, "өзіне өзі қылды" деп те отыратын. Ондайлар Абайдың өлең-сөзі, өсиеті үшін, жаңа жолы үшін оған өшігеді.

"Ыбырай асып кетті! Әлін білмей, асқақтап кетті! Қазақтың игі жақсысына тілі тиіп, сөзі өтіп кетті. Оразбай сол үшін, көп үшін намыс қылды. Бұның бәрі тегін емес!" – десетін. Дәл осы сөзді айтушы Өскемен, Жайсаң, Кереку, Қарқаралының көп жуан болыстары, атақ алған қажылары. Олар көп жиындарда Абайды көріп, оның бұлардан артықтығын біліп, қызғанышпен іштен тынып жүретін бай-жуандар. Бұндай топтың, өз тұрғысынан қарағанда, Оразбайды қостайтын жөні бар.

Ендеше, бұндайлар Оразбайды айыпты демей, айызы қана әңгіме етеді. Ал халық ше? Анық халық адамының да Абай жайын білгені, естігені, ести тұрып, қатты қамыққаны соншалық көп болған. Бұл жөнде "жақын ауыл", "жан күйер" дейтін немесе "алыс ел адамы" дейтін бөліктер жоқ. Абайдың бұл достары – тілектес, ниеттестері әрі сансыз көп, әрі жер жырақтығын, ел аулақтығын елемейтін, елетпейтін жақындар. Абай жөнінде өздерінің жанына, намысына ауыр тиген қиянат жайын естумен қатар қынжылады да, бұлар Абайдың бұрыннан өздеріне жеткен асыл сөздерін қайталап айта түседі. Айтумен қатар оған берік жүрек танытып, жақын, бекем табыса береді.

Дәл осындай қалың жұрт, қауырт көптен шыққан Абай достары қала мен қырда бірдей еді. Әсіресе, сол мол топтың, ең үлкен жиыны – Семейдің қаласы. Бұнда орысша, мұсылманша оқитын жас оқушыларға Абай сөздері әбден мәлім. Қайықшы Сейілдей қаланың толып жатқан еңбек соңындағы адал, момын кәсіп иелері Абайды аса жақсы көреді. Толып жатқан ұсақ кәсіп иелері, базар толы қазақ кедей-кепшігі, тіпті қаланың ар жақ, бер жағындағы ұсақ саудагері де соңғы жылдар "Абай айтты" деген сөздерді аса көп еститін. Қала, бұл жағына келгенде, құлағы түрік орта. Бүгін бір орташа момын үй іші кешке естіп-білген жаңа сөз, соны хабар ертең бар базар, көп көшені оңай қыдырып кетеді. Ал Абай өнері Семейдің ар жақ, бер жағын, Жоламан жатағын, Затон елін қуантып, ырзалап жайылғанына көп заман.

Осы қалада қыз ұзатылса, келін түссе, шілдехана болса, айт пен той, ойын-жиын жасалса, Абайдың сөзі, әндері көп жерде-ақ айтыла, атала жүретін. Енді сол Абайдың басына түскен ауыр шақ, арына түскен таңба жайын Семей қаласының еңбек елі үлкен ызамен, қатты намысты ашумен әңгіме ететін. Осы айтқандай, бір жай Семей мен Слободка арасындағы паромның үстінде болған еді. Мезгіл күзге тақау болатын. Ертістің үлкен суы көктемдегі шарасынан азайып, мол өзен сәл де болса тарылыпты. Соған орай оның мөлдір суы бұрынғыдан да тұна, көгере, тазара түсіпті.