Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Ұлық не қарады? Абай орыстың өнерін жақтайды, оны ұлық неге жақтамайды, неге сақтамайды?!

Бұл тұста Сейіт өз ұғымынша ұлықты ақтағысы келді.

– Ұлық не қылсын? Абайды, керек десе, сол жерде аман алып қалған ұлықтың өзі. Стражнигін жіберіп, мылтық атып, өлімші қып түтіп жатқан жерден ояз құтқарып апты. Ұлықтың болысқаны сол-дағы!

Девяткин осы тұста сөзге араласты.

– Сен білмейсің, Сейіт, олай емес. Кунанбаевты уездный начальник, сенікі айтқан ұлық қорғамайды. Ол болыспайды. Кунанбаевтай кісіні кім қорғайды? Халық қорғайды. Міне, сен!.. – деп Сейітті көрсетіп, "сен!" деп кеудесіне түртіп, Жүністі көрсетіп, жағалай қолын созды да: "сен", "сендер", "халық қорғайды!" – деді.

Сейіт пен Жүніс бастаған жемшіктер Девяткиннің сөзіне аңыра қалып, таң қала сүйсіне берді.

– Апыр-ай, рас айтады-ау!

– Сөзі мақұл-ақ! Тап басқан сөз ғой! – десіп, дабырлаған сөздің артынан Сейіт ойлана тұрып бір байлау айтты.

– Дұрыс емей немене! Ел жақсысы дейміз, халықтың қамқоры дейміз. Ел деген кім, Оразбайлар ма екен? Олар емес деп Абай мың мәртебе айтпады ма? Момын көпшілік ел... сені мен біздей еңбек сауған азамат ел, деп сан өсиет айтты ғой. Ендеше, бар жайды осыдан тоқы. Девяткин жаңа шын айтты да сын айтты. Керегі не, сені мен маған сын айтты... қазақтың көп елі, момын елі! – деді.

Өзінің жаңағы аз сөзін жақсы ұғынып, көп қостаған жайды байқаған Девяткин тың әңгімеге ауысты. Ол осы жолы өзі барып, қайтып келе жатқан Қарашолақ, Кенжебай, Жалықбас деген ауылдарда көргенін айтты.

Кеш бата баласы ауырған бір кемпірдің үйіне барған екен. Қарашолақ аулындағы егінші, кедейлеу үй. Сол үйде кеш қараңғысына үн салып жылап, намаз оқығандай бұрышқа қарап, жалғыз күңіреніп отырған шалды көрдім, дейді Девяткин. Ауырып жатқан баласына жылап отыр екен десе, ол сол күнде өздеріне жеткен Абай турасындағы жаман хабарды ұғыпты да, Абайға жаны ашып, жас молданың қасында бес-алты бала Абайдың өлеңін жаттап, шулап айтып отырғанын көрген. Сол балалар да молдасынан Абайдың жаза көргенін жабыса сұрапты, қатты ренішпен сұраған балалар болыпты.

Кенжебай аулында Ақбалық деген жақсы қыз бар екен. Соның күйеуі келіп, қыздың үйінде кешке ойын-сауық болыпты. Девяткин қонақтардың ортасында отырыпты. Сонда Ақбалық деген қыз Абайдың Татьяна, Онегин сөздерін, әндерін айтып-айтып келіп, ең ақырында қатты жылап жіберіпті. "Осындай асыл аға, алтын сөздің иесі Абайды да өлтірмек болыпты қазақтан шыққан қанішерлер. Бұл елдің ішінде нелер жоқ! Қандай қандыауыз қасқыр жоқ!" – деп сөйлепті Ақбалықтай ақылды қыз.

Девяткин сол Ақбалық деген қызды әсіресе тамашалап айтады.

"Абайды сондай білген, сүйген, түсінген қазақ әйелін мен өз көзіммен көрдім. Міне, осыған қарап Абайды халық біледі. Абайдың досы халық, сол халық қорғайды да, сақтайды деп білемін!" – деген.

Үлкен Ертіс үстінде Абай жөнінде басталған осы әңгімелер кейін бұл жүргіншілер Қарасудағы екінші паромға барып мінгенде тағы да созылды. Онда Марков та өзінің аңға шығып, Ертіс бойлап балық аулап жүргенде қазақтың кәрісінен, жасынан Абай жайын көп естігенін айтты.

Тағы бір шақтарда осы қайық үстінде болған әңгімелер мен жайларды Марков Павловқа да айтқан еді.

Абай Көшбикеде жазықсыз жаза шеккеннен кейін жарты ай шамасында Ертіс паромында болған жаңағы жайлар бір ол жер емес, сан жерде сондай сөйленген, ауыр аңызға айналған-ды.

Сонда Дәмежандай кедей бейнетқордың үйінде, Сейілдің қайығында, Сәмен, Сейіт сияқты грузчиктердің еңбек еткен пристанінде көп ызалы сөздер айтылған-ды. Әсіресе Затондағы жеке бас, үйсіз грузчиктер жататын барақтарда, қалың топ жұмысшылар арасында былтырғы жазда, күзде Оразбайдың иттігі, сұмдығы жөнінде талай жігерлі, жиреніш сөздер сөйленген.

Қазір Көшбике уақиғасына бір жыл өткен шақта, сол Семейден, Затоннан аз уақытқа елге шыққан атақты балуан-грузчик Сейіт те Абайға деген өзінің дос көңілінен айнымай келген-ді.