Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Кедейлік бұның мойнына әлдеқашан мініп алған. Ол жүрген Байқадам-Сапағы, Жоламан жатағы, Бәйгелі-Шағаласы, Затоны – бәрі де жоқ-жітік, мұқтаждыққа толы. Өмірі қайтып шыға алмас тұйыққа қамалған кедейлер. Дәулеткелді солармен бірге бейнет кешіп, еңбек зая ауыртпалық көре жүріп, соны жеңердей қасиетті күш тапқан. Өнерімен, қызық күлкісімен нелер қиын жоқшылығыңды мысқылдап жеңе біледі. Өз басына келсе де, жасымай жүріп, күле түсіп, ауыртпалықпен алысады. Және сондай, өзіндей талай жүдегенді, жылағанды күлдіре жүріп жұбатады, жұбата жүріп қуатын, күшін бекітеді. Сондайына келгенде Дәулеткелді өзіне де күледі. Өзі деген жақынының күйкі, жүдеу жайымен де күлкімен алысады.

Абайдың күле тыңдағанын аңдап отырған Сейіт, Дәулеткелдіге оның Бәйгелі-Шағалада шығарған өлеңін айтуды сұрады. Дәулеткелді оны да шімірікпестен, азғантай да езу тартпастан айтып отыр.

– Айт күні қырық үйге кіру парыз деген. Бәйгелі-Шағаланың бар жатағын аралайын, бар кедейін түгендейін. Қырық үй – қырық кедейдің үйі шықпаса, сонда көріп алармын бәлемді деп, жағалай қыдырып келем. Сонда бір үйге кіре берсем, табалдырығы тап тізеден екен. Аяғымды көтеpiп, аттап кіре бергенімде, табалдырықтың алдындағы тақыр жерге баласы сиіп қойыпты, көк тайғақ боп жатыр екен. Аттай беріп курс ете түстім. Есігін ашқанда байқағам, терезенің бір көзі жоқ екен де, орнына қарын жапсырып қойыпты. Есікті ашып қалсам, әлгі қарын "күп" дейді екен. Сонда орнымда жығылып жатқан күйімде, аузымнан өлең саулай жөнеліпті.

Есіктен кірсем "ап" дейді,

Терезесі "күп" дейді.

Там ба, шошала ма,

Құдайдан бұрын жанымды осы ала ма?! –

деп ақыра түрегелдім, – дейді.

Дәулеткелдінің ендігі бір әңгімелері Сәменнің бастауымен еске түсті. Онысы – қырдың бір байын мазақтаған жайы. Байқадам-Сапақ жатағының маңында бір-екі бай ауыл болатын. Соның біреуінің үлкен ақсақалы өледі. Маңайға хабар айтып, жан-жақтан жан күйерлері ат қойып келіп жатады. Жаңағы өлген бай өзі қойы көп, бірақ қитабан екен. Қораны малымен араластырып жаман салыпты. Дәулеткелді үйге кіріп көрісіп, тысқа шығып келе жатса, денесі таудай, қауқиған бір қартаң бай жалғыз ат қойып келіп, атынан домалай түсіп жатыр екен. Дәулеткелдіге келіп асыла беріпті. Дәулеткелді байқаса, жаңағы бай екі көзін тарс жұмып алып, аузын ашып: "ойбай, бауырым", "ойбай, сеңгірім", "қайда кеттің?" деп бақырып, үйге қарай ентелей береді.

Сонда Дәулеткелді байды қораның ішіне кіргізе бере, адам тұратын жаққа апармай, көзі жұмулы жүрген күйінде, тастай қараңғы қой қораның ішіне жетектеп апарып кіргізеді. Төріне қарай бірталай апарып, әбден меңіреу қараңғыға жеткенде: "Ал осыдан арғы жерін өзім де білмеймін, өзің тауып ал!" – деп жалт беріп, бұрышқа тығылып тұра қалады.

Әлгі қауқиған үлкен денелі бай, "ойбай, бауырым!" деп әрі бақырады, бері бақырады, айналасын сипалап жүріп, басын ана бағанаға бір соғады, мына бағанаға бір тақ еткізеді. Енді біресе "ойбай, бауырым" деп, жаңағының тастап кеткенін біліп, "қайдасың-ай аузыңды..." деп қояды да, тағы "ойбай, бауырымдай" береді. "Қойшы, сүт пісірімдей жаңағы байды құдыққа түсіп кеткен өгіздей өңкілдетіп, мөңіретіп-мөңіретіп кете бардым!" дейді.

Дәулеткелдінің ең соңғы рет оразада істеген бір мінездері бар екен. Үйдің іші оның сөзін қызықтай отырып, сол әңгімесін де айтқызды. Ораза күні аузы ашық Дәулеткелді қаладан қайтып бара жатып, кешке жақын бір байдың аулына түседі. Бұның жасы бірталайға келген кісі болғандықтан, "ауыз аш" деп, жолдасы ауыл иесі үйіне түсіп, күткен болады. Сол ауылда көлденең келіп жатқан қонақтар бар екен. Олардың бірталайы қаланың саудагері, өздері Дәулеткелдіні біледі. Солар бұны қылжақ қылғысы кеп "е" десіп қалады.