Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Рас айтасыз, Абай, қаланың бұ Есберген, Кәріпжандай саудагерлерінің де құдай сүйер қылығы жоқ. Қырдың момын керуені кездессе, қолымыздан келсе, дегенімізге көнсе, "сол Сейсеке мен Білеубай қажының әзімізге істегенін істемейік", "құдайға қарайық" деп біз де тұрмаймыз. Ол жеріңізде неғылып шариғатты ойлайық-ау! – деп қалжың айтқан.

Абай Кәріпжанға сын аралас, шын сөзді мысқыл қып жеткізді. Кейін Кәріпжан соны базардағы өзі таныс саудагерлеріне сан рет қайталап әңгімелепті. Абай оның өз сөзін, жаңағы айтқанын тыңдап кеп сынаған-ды.

– Сахарада мал ұрысы болса, базарларда және ұрылар бар. Бірақ аналар әздерін тек ұрымыз десе, мыналар өздерін "саудагер ғанамыз" деп атайды. Қаланың осындай құлқы бар екен! – деп, Абай бір қалжыңдады. Және бір кезекте осы шолақ саудагерлердің үлкен байларға шағым айтқан мұңын тыңдап, осылардың өздерінің момын елді өз әлінше тағы алдап жейтінін айта отырып, Абай Кәріпжанға және бір әзіл айтқан.

– Ғажап, адам деген адамға дәйімі зұлымдық етсем деп өзеурейді. Ал бәрі екеш бәрі болса да бірін-бірі алып жеймін десе, тек қапысын тапқанда ғана жыртуды ойлаушы еді. Қаланың саудагерлері, кейде сендерден даланың бөрісі тазарақ па деп те ойлаймын-ау! – деген.

Абай осы ұзақ жатқан кезінде, күндіз көбінше ар жақтағы Гоголь кітапханасынан кітап алып, қозғалмай оңаша отырып, сол кітаптарды оқиды. Ал кешкі кездерінде бұны қаланың ар жақ, бер жағындағы кедей-кепшіктері де қонаққа шақыруға құмар болатын. Қала қазағының сахарадағы туыстарынан әлі өзгеріп кетпеген бір қасиеті сол: шама келгенінше өлердей қонақшыл. Азды-көпті ішіп-жемін дастарқанына сый адамды шақырып, соған тартып, үлесе жеп отыруға шетінен құмар деуге болады.

Абайды айнымас дағдылары бойынша ескі достары, тұл қатын Дәмежан, қайықшы Сейілдер қонаққа шақырған. Кейін сол үйлерде Абаймен бірге қонақ боп, табақтас болған отыншы Саудабай, етікші Салмақбай, тігінші Сағындық сияқты қолөнерімен тірлік талшығын айырып жүрген кедей үйлердің бірталайы және де кезектеп қонақ етті.

Кейбіреулері Абайдан гөрі оның жолдасы Баймағамбетпен жақсы таныс екен. Бұрын қысы-жазы Баймағамбет келіп жүргенде солардың кейбірінің үйлерінде сүйікті қонақ болып, ұзақ ертегілер, қызық әңгімелер айтады. Абай өлеңдерін де бұлардың айызын қандыра айтып беріп кетеді екен.

Енді солар біресе бер жақтың орта жатағында, аяқ жатағында Абайларды күндіз-түн кезектеп шақырып, мәжілістес болады. Кейбір топтары, ар жақтағы Затондағы жұмысшылары бар, белгілі Сейіттің, Сәменнің үйіне жиылып, Абайды орталарына алысады. Бір уақыт Абай мен Баймағамбет Затонға Сейіттікіне барып, содан дәл бір жұмадай Затондағы жұмысшылардың талайының үйлерінен дәм татып, қонақ болып жүрді. Сол ретте Затонның Сейіт пен Сәменге және Павловқа, Марковқа аса мәлім тату, қымбат жұмысшылары – Ақшолақ, Жәпек, Әліпбек, Исақ, Қусақ сияқты грузчиктер, былғары заводының жұмысшылары, тоншылары ортасында Абай асықпай жүрді.

Биылғы жылғы Абайдың әдеті тіпті басқа. Бұрын қалаға келіп ұзақ жатқан шағында уақытты көбінше өзінің орнықты пәтерінде өткізетін. Қала мен қырдың адамдарын ол өзі жатқан үйге келтіргіш, қонақ еткіш болатын. Биыл алғаш келген күнінде Павловпен өткізген жақсы кеңестен соң Абай осы қаланың көп еңбекші елінің үйді-үйлеріне өзі де кіріп, шын күй-жайларын біліп, танысқысы келген. Баймағамбет екеуі "қайда жүрдіңіздер?" дегендерге жөнді мән-жайды айтпай-ақ, сол қаланың әралуан халқының ортасында болды.