Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Өйткені бұл байлар жаңағы он-он бес Есберген тәрізді саудагерді магазиндерге апарып, әрқайсысына жүз сомдық, үш жүз, бес жүз, кейде некен-саяғына мың сомдық пұл алғызады. Сондай кесек сауда алушыларды магазинге әкелгені үшін Сейсекеге бұл магазин сомына сегіз тиын шегеріп, арзандатып нәрсе береді. Ал Сейсеке Есбергенге сол пұлды өткізіп жатқанда сомына он екі тиын қосып өткізеді. Сөйтіп, бұл бай, үлкен бай бір сомнан жиырма тиын пайда қылады. Есбергендердің қол-аяғын басқаша жолмен және алдын ала буып алады. Не қылады? Бұл "бес жүз сомға магазиннен пұл әпер" дегенде, Сейсеке мен Қасендер бұның қолынан "ақ вексель" алады. Онысы – түк жазылмаған вексельге мынаның қолын қойғызып алу. Сонан кейін мынау ақшасын, қарызын мезгілінде қайырмаса, айтайық, ғинуарда алған қарызды алты айға деп немесе осы "имампосқа" деп бергенде соны Есберген уақытында төлемесе, Сейсеке жаңағы ақ вексельге ең әуелі сомына жиырма тиындық үстемесін қосады, мынаның уақытында қайырмағанына штрафты және өзі білген түрде өзі билеп қолымен қояды да, енді ақ вексельді қазақ саудагерлері атынан қорқатын латарске (нотариуске) бере салады. Сөйтіп, қарызы қайтпай бара жатса, Есбергенді үй, мүлкімен ұйпап алады.

Қаланың толып жатқан Есберген, Кәріпжан, Төлепбек тәрізді Абай білетін, жалғыз ат-арбалы ұсақ саудагерінің бәрі өз үйлерінің маңындағы байларға соншалық кіріптар екен. Бұлар мойнынан шырмалған шыбын тәрізді де, анау әрбір жатақ үйлерінің ортасында екі қабат бойымен, қызыл шатыр, көк шатырымен биіктеп тұрған бай үйлер бүйідей, не өрмекшідей екен. Ол үй айналаға, мешіт жігімен айтса, махаллаға өзінің торын құрып тастап, қыр мен қаланың саудасын өз қолымен жүргізбей, жаңағы ондаған, жүздеген жалынышты ұсақ саудагер арқылы жүргізеді. Сол байлар мыналарды тағы да басқа неше түрлі жолмен тұсап жүреді.

Мысалы, қырдан Есбергендей, Төлепбектей үйі бар, қора-жайы кеңдеу, тәуір қала жатағының қақпасына қыста, жазда елдің үлкен керуені келсе, солар әкелген тері-терсек, қыл-қыбыр, жүн-жабағы, киіз бен аң терісі немесе аяқты мал болсын, бәрін жаңағы үлкен байлар осы саудагерлердің қақпасынан басқа жаққа кетіртпеуге тырысады.

Саудагердің үйіне қонып жатып, қалың тобымен ошарылып қалып, ел керуені де Есбергенге кіріптар болады. Ал Есбергендер ұдайы көніп алған дағдысы бойынша, анау көк шатырлы бай үйіне мынау керуендерді алдап соғуға, аунатып жеуге, приемная алдап, безбеннен жеп, қақпайға салуға амалсыз жәрдемдес болады.

Сырт қарағанда өз үйлерінің алдында көпіртіп сауда жүргізбейтін, шұбыртып керуен түсірмейтін, қақпалары үнемі берік, жабық атақты қажылар, байлар бар. Бірақ олардың шын жайларына Абай Есбергенде, Төлепбекте, Кәріпжанда қонақта болып, дәмге шақыруымен барып, әбден қанып шықты.

Кешкі шай мен кешеңдеп барып піскен түнгі астың аралығында Есберген саудагер Абай мен Баймағамбетке жаңағыдай талай жайды әңгіме етіп отыр. Қаланың көп саудагерінің үлгісі бойынша бұл саудагер де тірсекжең, ұзынша қара ләмбөк кемзал киген. Қолына үйде отырғанда үнемі ұстап, кіріс-шығысын қағып есептеп отыратын шотын алып, соны әрлі-берлі қозғай түседі. Бұның бүгінгі сөздерін қызыға тыңдаған қонақтарына әлі әңгіме шертіп отыр.

Абай үлкен үстелдің жанына қойған екі үлкен жастыққа көлденең түсіп, шынтақтап жатып, Есбергеннен көз алмайды. Ол айтып жатқан жайларды таңдана тыңдап отыр. Баймағамбет те өзінің осындайдағы дағдысы бойынша, жүресінен отырып алып, бір шімшім насыбайды сол жақ танауына анда-санда тигізіп қойып, Есбергенді тыңдайды да, анда-санда таңдай қағып, қалың жирен сақалын шайқап-шайқап қояды.

Есберген де мынадай егде, есті қонақтарының қала саудагері тірлігінен ешнәрсе білмейтініне көзі жетіп, өз сырларын, бар ауыр бейнет шындарын оңаша үйде ірікпестен айтып отыр. "Ішек қырындысына шейін айтқан шығармын" деп ойлады.