Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Абай бұған да онша емексіген жоқ. "Қасиет деген сақтаса қасиет, былғаса, таптаса, тұнығын ылайлап қорласа немесе сындырса, ол қасиет қайда кетті, соны ойлау керек қой!" – дегендей ойды айта отырып, ендігі сөзін бір жақсының айтқан көрікті ойымен дәлелдемек болды:

– Атақты Шайхы-Сағди: "Бадахшаның лағыл тасын сындыру оңай, бірақ сындырғаныңды жамап көрші" – дегені қане! – деп, тағы да тоқтап қалды.

Осы топтың ішінде Қаракесектен келген, Абайға көптен таныс, сан рет мәжілістес, дастарқандас болған қаланың бір шешен қазағы Қали болатын. Бұны "Қали Ақбасов" деп қала мекендеген қазақ, ноғайдың бәрі білгір адам қатарында санайтын. Ол жаңағы Абай айтқан сөзге өзі білген үлгілі бір сөзді қоса сөйледі.

– Дән көтерген құмырсқаға тимеші, алысқаны өмір ғой. Өмір сондай абзал ғой! – деген еді ғой Фердоуси. Есіңізде шығар, Абай мырза. Сенің жоқшың болғанда, сол елінің дәнін көтерген құмырсқа деп тоқтағым келеді ғой. Бұл үшін мен айыпты болмасам керек. Мынау келген ағайының аралық сөзді бос бір қысыр кеңес қып бастаған жоқ. Айтыла берсе, сөзкөп емес пе! Бірақ дәл осы тұста "ауыз – дарбаза, сөз – самал!" – деп қиуасызды қисындырайық деп отырғанымыз жоқ. Ақылымыз жетсе, қолымыздан келсе, бір жағыңды жақсылық, бір жағыңды жамандық деп тани отырып-ақ, сол жақсылық пен жамандықты еселестіргіміз келеді. Орта жүздің баласы боп осы тұста елдігімізді, өзімізді сынап көргіміз келеді. Сөз түйіні осы ғой! – деді.

Абайға Қали сөзі бар басқа сөзден тоқыратарлық, салмақты сөз көрінді. Ар жағындағы шыны мен діні қандайлық екенін көре-біле тұрса да, Абай енді бұдан әрі дауласқан жоқ. Үндемей, осы соңғы сөзді байлау көргендей Қалиға қарап, бас изеді де, отырып қалды.

Осы кезде шай жасалып, кең дастарқан үстіне Құмаштың үйінің ашыған бауырсағы салынды. Жұмыртқа жағып домалантып, баптап пісірген ұсақ тоқаштары келтірілген еді. Жарқыраған таза ақ самауырдан шай құйылып, қонақтар көңілденіп шайға кірісті.

Абай бір ғана кесе шайды ұзақ ұстап отырғаны болмаса, ішкен де жоқ, әсіресе дастарқандағы дәмге қол созған жоқ еді. Соны байқап отырған Бегеш Абайдың қасында отырып, оның алдына бір-екі тоқашты ысырып қойды да:

– Абай мырза, өзіңіз дәм татпадыңыз ғой. Тым құрса мына наннан алсаңызшы! Нан иман демеп пе еді! – деп әзілдей сөйлеп еді.

Абай күліп жіберді.

Сол арада жасынан бойына біткен турашыл, шапшаң ащы мысқылшылдығына басты. Бар денесін селкілдетіп күле отырып:

– Апыр-ай, "нан – иман" дедің, Бегеш, о? "Естімеген елде көп, есек мінген сарт та көп!" деген осы екен-ау. Нан иман болғанда, нан көп жерде иман да көп қой! Онда, тегі, мұсылман баласының іздеп жүрген иманының көбі сорлы Ресейдің наны көп мұжығында екен ғой! – дегенде, Бегештің өзі бастап, Серке, Айтқазы болып қатты қарқылдап күлісіп қалды.

Осы кеңестің соңғы кезінде Абай Бегештен аралық сөзге кімдер араласып жүргенін нақтылап сұрап еді. Соған жауап етіп, бұл келген төрт-бес кісі – Арғын, Найман, Керей, Уақ дейтін "төрт арыс" аталған елдердің көп адамын санасты. Жақында Білеубай қажының үйінде болғандарды түгел атап берісті. Ойдағы Керейден Рақыш бар дегенді естігенде, Абай "қазақтың қара сөзінің шешеніміз" деп жүрген адамдарын таң қылып, тағы да нақыл боп кетерлік, терең бір ойшыл мысқыл түйін түйді.

– Е, сөйтіп, Рақыш та бар деңіз. Кешегі бір шақта "Ыбырай елдің жауы" деп ояз бен сотты менің соңыма төндіруші еді. Бүгін сол Рақыш Абайды амандап қалмақ, сақтамақ, Абайға жақсылық етпек, ә! Шіркін, дүние қайдан баянды болсын. Дүниені билеген мінезде баян болмаған соң, байыздап тұра ма! Ант ішейін, тегі, осы жеріңіздің, осы тұрған тауларына, айтайық, мынау Семейтау, Көкендеріне аяқ бітсе, олар да бір орында тұрмай, жүріп кетер еді-ау, ә! – деді.