Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Әділдігін танып, қолқаланып Мағашты іздеп келушінің көбі жоқ-жітік, жарлы-жақыбай екенін Әбді жақсы көріпті. Сондай жандар басып жатқан соң Әбді Мағашқа амандаса алмай кетіпті. Бірақ ішінен ырза боп қайтқан жайы бар. Бүгін мұнда сонысын айтып берген. Абай бұл хабарды бар үй ішімен қуанып тыңдаған еді.

Осыдан екі-үш күн өткен соң, Аралтөбеге сирек келетін қонақ есебінде тағы бір жолаушы жетті. Ол кеш батарда тысқа келіп, атын доғарып, шанасын ыққа қойып, шанадағы астығын баптап жинастырып жүрді. Сақтық етіп киізі, алашасымен астықты қымтап, орап салды. Үйге шам жағылып, шай жасар уақытта ғана кірді. Жылы үйде жеңіл киініп, кітап қарап отырған Абайға қазіргі қыс күндерінің беті қайтпас аязын, ақырған суығын бұ да ала кірді. Аяғында жаңа қара етігі бар жолаушы сәлем беріп кіргенде, қасына Дәрмен мен Хасен молда ере кірген еді. Үш адамның да аяздаған етіктері жылы үйде бусанып тыныс алады. Салқын аяз буға айналғанда, ауырлап, төмендеп тарай бастайды.

Шай жасап отырған жеңіл киімді Әйгерім үйге кірген аяз лебінен сәл сескеніп, Абайға қарай жантая түсті. Дөңгелектеу сақалы бар жолаушы, қазір аппақ сіреу болған қарлы мұзбен бетін қақтап алған тәрізді. Көнетоз сұрғылт тысы бар жүндес қара елтірі тымақтың бет тұсы сірескен қарлы мұз. Қонақтың аузы сәлемге зорға илікті. Абай оның сәлемін алса да, әуелі танымап еді. Кейін мұрт, сақалдың мұзынан жүргіншінің бет-аузы біртіндеп аршыла бастағанда анықтап таныды.

– Уай, сен Әлпейімсің бе? Жайыңды айтшы, әлі наху оқып жүрсің бе? Жоқ, жөніңді басқаша тауып па ең?

Қонақ ебі кеткен аузымен сүйсіне күліп, бөгеле тұрып жауап берді.

– Нахуды қойғам, Абай аға! Анада айтқан жалғыз ауыз ақыл сөзіңіз ем болды ғой. Өзіңіз айтқандай, елге барып,

Тақырдың бойында әкем істеген кәсіпті істеуге айналыстым. Сондағы айтқаныңыздай "егін егіп, еңбек сауып", қарекет адамы болғамын! – деді.

Абай бұнысына "бәрекелде!" – деп ырза болып, енді Әлпейімнің шайға отырған кезінде, қайдан жүрген жайын сұрады.

Әлпейім де қаладан келеді екен. Бұл өзі еккен егінінің біразын қалаға тастап, диірменге тарттырып, жарым-жартысын базарға сатыпты. Қысқа керек-жабдық: қант, шай, киім-бұйым алып, бидайының жарымын ұн қып тарттырып алып, қыс қамын нықтап, қаладан елге қайтып келеді екен. Өзге ойда-қырда ашыққан қарекетсіз көпшілікке қарағанда, бұл өз еңбегінің анық игілігін көрген кісідей. Абай Әлпейімге ырза болып отырып, елдің көп кедейіне бұны үлгі етіп сөйледі.

Әлпейім Абайдан естіген мақтау сөзге қуанып, жымия түсіп, ендігі қала жайынан үй іші боп сұраған сөздерге көңілді, созымды жауаптар бере бастады. Өзі тілді, есті, орамды жігіт еді. Ол осы ауыл естіп отырған ылди бойының қыстан ығысқан хабарын тағы да көбейтіп, тыңайтып берді.

"Қыстан мал ғана емес, биыл адам жазым болмаса не қылсын". Әсіресе Ертістің бергі жағындағы жоғары, төмен кедей ауылдар жайын сұрастырып білген екен. Шөптіғақ, Жоламан, Өжерке, төмендегі Бәйгелі-Шағала, Қарашолақ, Кенжебай, Жалпақ сияқты қалың кедей-көпшілік орналасқан ауылдар жүдей бастапты. Көбінің адамы қалаға шұбырып, әрекет іздеп, дәм іздеуге түсіпті.

– Базар қымбаттаған. Азық азайған. Қаланың маңындағы крестьян қалалары да биыл жаз егіні шықпай, жүдең тартып қалған деседі. Жолдағы ел керуенді түсірмей, отыны іркіп, жалғыз тал шөп, сабанын санап отыр. Тіпті өз азығымен ыстық істеп ішуге рұқсат бермей жатыр. Аяз болса, толас жоқ. Соңғы күндер тағы да Күшікбай, Мұқыр тұсының бәрі айықпаған ақ боран! – деп, Әлпейім жаңа осы үйге кіргенде, етігіне іле кірген аяздың демін енді барлық көрген кебімен қоса қоюлатып, ауырлатып айтты.

Кейін ас алдында әңгіме басқаға ауысқан шақта Әлпейім қалада болып жатқан шербешнайдан да жақсы хабар айта бастады. Өзі тілді-ауызды, жақсы сөзді ұғынғыш, сақтағыш қалпы бар екен. Ол Абай мен Әйгерімге қарап отырып, өздігінен бастап және де Мағашты мақтай сөйлеп кетті.