Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Ac үстінде, кейбір шақтарда Абай оқыған кітаптың жайынан әңгіме сұрайды. Абай бұған бұрылып, оқудан көзі талған қалпында қалың кітапты жауып қойып, сәл жұмған көзін кесек саусақтарымен сипай отырып, әлдеқайда Әйгерімнің ойына келмес бір жайлардан қызық әңгіменің басын бастап кетеді.

Әйгерім бұндайда, өзінің қасында болмай қалса, тезінен баланы, қызметкер әйелді жұмсай қойып, өз үйлеріндегі Мәкен мен Дәрменді, Хасен молданы шақыртып алады. Бұлар бәрі боп Абайдың небір жылы жақ, жемісті бақ, алтын арай күншуақ мекендер ішінде жүрген сұлу жүзді, жақсы мейірбан мінезді немесе өжет, ер көңілді жандардың өз тұсындағы жауыздықпен қажымай алысқанын айтады. Нелер қара таудай қара күші мол, қаһары, зәрі көп, қатал күштермен жаңағы саны азғана, бірақ сапасы артық, жақсы жандардың жасқанбай алысқанын қызығып әңгіме етеді. Осымен, қой жөнелгеннен кейінгі екі-үш күн оңаша, көңілді күйде өтіп келе жатыр еді. Міне, бүгін дәл шаңқай түс кезінде Абай Әйгерімнің биік сүйек төсегінің алдында, дөңгелек үстел қасында француз жазушысының қалың романын оқып отырған шақта, үлкен үйдің есігі ашылып, бөтен бір жолаушы сәлем беріп кіре береді.

Қонақ табалдырықтан аттай бергенде, аяғындағы қалың опайкеден істелген көнелеу саптама етігіне Абайдың көзі түсіп еді. Тысқы суықтан келген адамның киімі, етігі, қамшысына дейін аяздаған. Мұз қатқан азын-аулақ сақал-мұртына да ілесіп, Абай отырған орынға қатты аяз кеп тұмсығын сұққандай болды. Жолаушының екі етігі қатарынан әуелі қарауытып бозарып алып, содан бусанып тұр. Аяздың ауыр булы демін жер бауырлата жайып келеді. Етік өзі де аязбен дем алғандай. Тымағының екі беті қалың қырау басып, көк сеңсең қарлы мұз ұстаған сіреуге айналып қалыпты.

Келуші адам Абайдың көрсетуімен үйдің төріне таман шығып тоқтап, жаңа ғана отырған еді. Абай оны енді таныды да, жылы шыраймен амандасты. Үйге бұл кезде біріндеп Әйгерім, Дәрмен, Мәкен де кірген болатын. Қонақ оларға да жақсы танысша дос шыраймен амандасты. Абайдан бастап үйдегі бар жан бұл адамды өздеріне жақын таныстай қабыл алды.

Жүргінші тымағын шешіп, сақал-мұртын қарлы мұздан біртіндеп арылта отырып, өзінің қайдан келе жатқан жайын айтып жатыр.

– Қаладан қайтып едім, араға екі қонып жеткенім осы-ақ. Кеше күннің суығы бастырмай қойды, атым да семіз емес, еті жадау еді. Соның да қабағына қарап, суықтан да қорқып, ұдайы ел сағалап, жай келем. Бүгін мына Қанай, Көп-Сақаудан шықтым! – деді.

Бұл келген қалашы Әбді. Бір кездегі Мәкен мен Дәрменнің қосылуына жанын салған, қанын төккен дегендей қимас дос болатын. Абай біледі. Ол ер көңілді, әрдайым тура жолда жүретін осы ел ішіндегі кедейден шыққан жақсы жігіттің бірі. Сонысын ойлап Абай қазір қонағуар, қамқор достық бейіл көрсете бастады.

– Өзің жаурап келгенсің ғой. Күн тағы қатты аяз. Шешін, сырт киіміңді шешініп, тек иығыңа жамылып отыр! Жылыншы, әуелі жылынып алшы! – деді де, Әйгерімге бұрылды.

– Әйгерім, Мәкен! – деп, үй иесі әйелдерге қарай қонағуар бейілін бар ықыласымен білдіре бастады. – Шайды тездетіңдер, түстік астарың қашан болушы еді? Құрт езгізіңдер! Әбді қатты аязда бір күн емес, бірнеше күн қиналып келеді ғой, қам қылыңдар!

Әйгерім мен Мәкен өзара сол ғана сыбырласты. Мәкен Кәрібжан деген орта бойлы, ақсұр келіншекті Әйгерімнің қасына шақырып әкеп берді.

Әбді сырт киімін шешіп, иығына ғана жамылып, енді жылы үйде өңі-жүзі қызара жылынып келеді. Абай бұған қаланың жайын, жолда көрген-білгенін айтқыза бастады. Әбдінің ең алдымен айтқаны қыстың жайы.

– Қазір екінің бірінің аузындағы сөзі осы қыс боп тұр, Абай аға! Қыстан қысылған ел күн санап көбейіп барады. Қысымы көпке жайылған жаман қыс деседі.

Абай бұдан әуелі өзі көрген жолдағы елі Уақтың жайын сұрап еді. Әбдінің айтуынша, жол бойы Балта-Орақ, Мұқыр, Арқалық, Күшікбай, Қанай – бәрінің тұсында қар орасан қалың, мал қолға қарап қапты. Дәрмені бардың бәрі маңындағы Құйқалы тауға немесе Ертіс жағалап тоғай бойына, азды-көпті пішені болған өңірлерге қарай шұбырып жатыр, – деді.