Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Ең әуелі ислам дінінің қауымы болмақ дейді. Дін-қарындас деп, Мысырдың арабынан, Үндістанның мұсылманынан, Стамбұлдың халифа сұлтанынан, Шайхұлісләмнан Россияда, Сибирьде жатқан қазаққа қарындас тауып бермек. Туысқан таппақ болысады. Ең алдымен осының өзі жалған. Әр халықтың қалың қауымын алсақ, күнделік тірлігінде сыбайлас көршісімен келісіп күн кешеді. Бізді халифаның мұсылманымен жақындатам деушілер ең алдымен қасымыздағы көршіміз орыс халқынан алыстатам дейтін болады. Айтпаса да ол айдан анық. Ал сол орыспен қайтіп сен алыс боласың, қазақ халқы? Жеке адам да, тұтас қауым халық та жанды тірлік етеді. Тірлік дегеніміз: мынау ішкен су, жеген тағам, киген киім, өмір сүрген үй, ортаң. Өзгені қойып, Семейдің қазағы, сені айтайын: мынау Ертіс, сенің өзенің емес, орыс халқының өзені. Ендеше, ең әуелі, Семей халқы, қазағы, сенің ішіп отырған суың – орыс халқының суы. Екінші, жеп отырған наның – өзің егін екпейтін, еңбек саумайтын елсің, орыс мұжығының өсіріп беріп, диірменіне тартып әкеп беріп отырған ұны. Одан қала берсе, киген киімің, кірген үйің, барша бұйымың мен жиының – бәрі-бәрі орыс халқының қаласынан, өнерінен келіп отырған дүниең!.. Сен осыдан алыстамақсың ба?! Алыстасаң, тырдай жалаңаш кетіп, бар да қарындас таба ғой! Екінші, біз қараңғыда жатқан, қалың тұман басқан, надандық тұманы басқан, соры басынан асқан қараңғы елміз. Бізге ең алдымен не керек? Білім жарығы керек. Өзіміз надан өтсек, ендігі нәсілімізді болса да тез оқытып, дүние танытып, көзін ашуымыз керек, асығуымыз керек бұл жолда! Сол жөнде де, бар жарығын ала білсең аямай беретін досымыз – орыстың өнері, орыстың үлгілі қауымы! Үшінші, мүфтиге қарамайтын себебіміз: әйеліміз, үй тірлігіміз тілемейді. Біздің әйел жынысымыз онсыз да сорлаған қауым. Ал мұсылманшылықтың анық орнап, шариғатымен түгел баурап алған елдерін ойлайықшы! Ондағы әйелдер жайы қазақтың қаралы әйелінен де қалың сорда, қараңғы көрде. Бүгінгі қазақ әйелінің басындағы базар малындай "ақ ноқтаның" өзі де жетерлік қаза. Енді апарып оған "шадыра мен шашуан", "перде мен пәрәнжі", "желек пен шапан" жауып, тағы да тұмшалай түсудің қажеті жоқ.

Қазақтың қара заңынан, ата-баба надандығынан алыса жүріп құтылу оңай. Ал "мүфтиге қарап, дін-қарындас іздейміз" деп қараңғы түнекке тағы апарып, өзі жабайы жұртты қамау, ол бұл күнде адасқандық. Аяп айтсам адасқандық, қадап айтсам қастық! Ермеңдер бұл сөзіне, қазақтың момын елі! Қалың жұртым, менің айтар сөзім осы- ақ! – деді.

Абай енді байқады, бұның арт жағында отырған қалың ел бар екен. Олар Сейіл, Сейіт сияқты қаптап келген жұпыны киімді, қоңыр пішінді, жаңағы Абайдың өзі атаған "қалың жұртының" қаз-қалпы екен. Олар дабырлап:

– Бәрекелде, осы сөз - сөз!

– Абайдың дегені рас. Керегі жоқ, осымен тұрамыз!..

– Халықтың ойын Абай айтты! – десіп дабырлап, ажарлана сөйлеп, көтеріліп қалды.

Бар молда, имам атаулы да, байлар да енді Абайға қарсы беттеп сөйлей алмай, ауыздары буылып отыр. Әсіресе, жаңағы халық ажарын көргелі олар сескеніп, тартынып қалған. Тек жаңағы Сақпаев Сақып қана оқығандар арасында тұшталаңдап, бірнеше сөздерді орысша айтып, енді Абайға қарсы басын қақшита көтеріп алып, сөз тастады.

– Сіз қалай?! Абай дейді, сізді ақын дейді, сіз қалай, білмейсіз бе? – дей беріп еді, Абай оған әуелі бір қатты зекіп, қолын қарсы сілтеді.

– Ең алдымен адасқанды сендердің өзің қойсаң етті! "Оқыған" дейді, "көзіқарақты" дейді. Сендердің осы жиында не ақыларың бар еді? Не қара басып қаңғып келіп жүрсіңдер?! – деп, қатты қатуланып, ұрыса сөйледі.

Анау осы кезде шоқшиып жүресінен отырып aп, тағы нұқыңдап, сөздерінің бас жағын айғайлап айта бастады.

– Діні жоқ ел болмайды! Жақсы елдің бәрінде дін бар! Діні бола тұрып өнерлі болады. Қараңыз, католиктерге, сіз айтқан орыстың да князьдары, дворяндары, ученыйлар, поэттері – бәрі де діні бар халықтар! –деді.