Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Бала сондай зейінді, сонша ұғымтал екен, мен де көрдім. Екі көзі қап-қара бадырайған, танауы таңқиған, сүйкімді бала. Ол қазір бір нәрсе айтпақ болса, өзі білген азғана орыс тілімен ғана сөйлейді. Бар білгені, қазақты ұрсады. Қазақтың молдаларын орысша боқтайды! – деп, осы жайды Абайға әдейі ұзақтап айтып келіп, Павлов: – Орыстың попы да жаман, мұсылмандардың имам, молдалары да жаман! – деді.

– Бұлардың екеуінен де халыққа жақсылық жоқ. Олар және халықтарды бір-біріне тек дін жағынан қарап, арыз етіп, жау етуді ойлайды! – деген. Және өзінің осыған қарсы нанымы мүддесі бойынша Павлов өмірінде бірінші рет жасырын бір газеттің аз ғана жерін Абайға әдейілеп оқып берді. Бұл газет өте құпия түрде революцияшыл жұмысшы көпшілігіне жасырын таратылады. Ендігі нәсілді бастайтын, Россиядағы ең мықты топтың отты сөзі бар тілі екен.

Бірінші декабрь күні шыққан "мың тоғыз жүзінші" жыл деп белгі қойылған, өзгеше газет сөзі еді. Газетті қолына қымқыра бүктеп, тыға отырып, бір-ақ жерін ғана Павлов Абайға орысшалап оқып берді.

– Міне, байқайсыз ба... Осында саналы жұмысшының бәрі халықтарды халықтарға жау етіп қарсы қойған қаскөйлікпен алысу қажет дейді. Білдіңіз бе, сөйтіп орыс халқының анық, әділ, дұрыс күштері патшаны да, орыстың шіркеуін де айыпкер деп санайды. Ойлансаңыз, осы туралы ойланыңыз. Қазақтың, татардың молдасы емес, байы, болыстары, қажылары емес, Сейіттей бейнетқорлары және сіздей сол бейнетқор халық қамқоры қалай ойлау керек? – деп, ендігі жайды Павлов Абайдың өзінің шешуіне берген.

Абай соның орайына Павловқа ислам өсиетшілерінің толып жатқан масқаралық, қараңғы надандығын айтты. Олардың ойы түгелімен сонау Стамбұлға, халифа жұртына, Абдұлхамит сұлтанға табынған ой екенін танытты.

Сондағы Шайхұлісләм өсиеті мен мұндағы соқыр қарилердің ниеті, имамы, арманы бір екенін аңдатты.

Осы орайда Павлов та көп нәрсені таныған екен. Ол енді Абайға қазіргі Турция туралы көп қызық, соны әңгімелер айтты.

Абдұлхамиттің гаремінде мың каниздің барын, Турцияның өзгеше қараңғы, надан патшалық екенін аса көп дәлелдермен ашып айтып берді.

Алғашқы күнгі Абай мен Павлов кеңесі бұл екеуінің ойлары үлкен аңғарда бір арада табысқанын танытты. Абайша айтқанда: "бір сағаға құйғанын" әбден анық байқатты.

Екеуі тағы да кеңесіп тұрмақ болысты. Ал Павлов қазақ пен ноғай жұмысшыларына приговорға қол қоймас бұрын Абайдың өсиетін естіп алуды тапсыратын болды.

Абай ертең қаланың қалың көпшілігімен жалғаса бастайды. Екінші жағынан өзінің енді анық бекіп алған байлауы бойынша қаланың имам, хазіреттерімен айқасып көрмек болды.

Арада үш күн өткенде, Абайға келіп-кетуші жұрттың саны ұлан-ғайыр болды. Ойда жоқтан, талай жақтан сан кісілер Құмаштың үйіне шұбыра берді. Абай бұлардың ішінен көпке беделі өтетін кісілерді өз қасына көбірек ұстайды. Өзінің қысқа ғана, бірақ алуан ақыл сөзін айтып жатты. Сол ретте басжатақ пен ортажатақтың еңбек еткен көбінен келген екі кісі болып еді. Абай көпке жетер сөзін соларға анықтап, ұғындырып айтты. Бұл келгендер, Абайдың ескі көз таныс татуы – қайықшы Сейіл мен қала көпшілігіне аты мәлім, сөзі дәрі Бектоғай Ботабаев дейтін Ақботаның қазағы. Өзі көп ел ішіне кірме, аз үй Қыпшақтан шыққан. Бірақ ойға, сөзге жүйрік, орта ғана күйі бар қала адамы.

Ат пен той, қалың базар, жақын жәрмеңке, оқыс бір апат, қат-қабат әбігер кездер болса, кейбір ашаршылық жылда қаланың көп кедейі осы Бектоғаймен, Сейілмен ең алдымен ақылдасатын. Абайды бұлар өздері тосып жүрген-ді. Соның үстіне Павловпен бірнеше кездесіп, әр жайды ойласып болған соң, Абай екеуін өздігінен де шақыртып еді. Осыларға айтқан сөзін Абай кейін келіп-кетіп жүрген әр топтың адамына да қайталап, қадағалап айта түскен.

Бектоғайларға білдіргені:

– Қаланың халқы, кім айтса да, бұл приговорды жасамасын да, қол қойып ырзалық білдірмесін! Біз мүфтиді тілемейміз! – десін. Себебі қазақ ата-бабасынан бері соншалық құдайшыл боп, діншіл боп өскен халық емес.