Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Е, немене, бұл бар молда-қожаң жиылып, мені Мекеге жібергелі жатырсыңдар ма? Әлде "басы намазға тиген жоқ еді, құдай жолына салайық, сауап алайық" деп жүрсіңдер ме? – деді.

Әлпейім күліп жіберді.

Көкбай Абайдың бұл сөзін де басынан асырып, естімеген тәрізденіп былай қойды.

– Абай аға, және тыңдай түсіңіз! Сол қауым сізден мәслихат сұрайды, өтінеді! – деді де, сөзінің ар жағын тағы айта жөнелді.

– Бұл адамдар бір сәрі. Енді осы кісілермен сөз қосып, сізді тағы тосып отырған ар жақ, бер жақ жамағаты және бар. Олар ар жақтағы ноғайдың белгілі мәшһүр байлары, үй, дәулет иелері, зор магазин қожалары, мысалы, Уәли бай, Садық, Ысқақ байлар, Икрам байбатша, Шернияздай мырзалар. Соларға қоса ар жақ, бер жақтың қазақ байлары да бірге ниет, ынтымақ қосып отыр. Бұлар, мәселен, Сейсеке, Қасен, Жақып байлар, Білеубай қажы. Кейін байыған, қазір өзіңізге белгілі Қытайдан бастап Ірбіт шаба бастаған Бақия қажы, Балажан, Тұрбек байлар да бар. Бұл адамдар да жаңағы айтқан ғұлама, хазіреттерге сөз қосып жүр! – деген.

Осымен қатар ол Абайдың жүзіне барлай қараудан жаңылған жоқ. Іші біліп отыр, Абай бұның санап жатқан бай дегендерін көбінше кісі көрмей, жек көретін. Бірақ айту қажет болғандықтан, Көкбай Абайдың бет тыжыртып, мойын бұра бергеніне қарамастан, жаңағы қазақ байларын да түгел санап шықты. Осылардың артынан Абайға "оларға көнбесең, бұларым бар" дегендей ғып енді бір топ адамды тағы санады.

Жаңағы көпке, топқа ортақ Көкбай айтқалы отырған жайға мынау аталатын адамдардың да ниет, тілеуі біртұтас екенін ескертті. Сөйтіп барып, енді Абайды жаңағы топқа еріксіз жақындататын кісілер деп ойлап, бір топ қаратаяқты, орысша оқығандарды атады. Бұлардың бір-екеуі ар жақтан үй салып алған, орта жасқа кеп қалған көп қазаққа мәлім, үлкен тілмаштар. Тағы басқа бір тобы "Петербург, Москвада оқыды" деген немесе "оқып жүр" деген, Көкбай айтуынша, қазақтың анық зиялылары екен. Оларды айтқанда "қырда, елде әлдекімдердің баласы емес, кейбірі хан, төре тұқымы", "атақты аталы ауылдардың балалары", "Сүйіндіктің қалың шоғырынан шыққан", "Қаракесектің тұрғы-тұрғы жерінен келген", "тоқал Арғынның білікті атасы", "Найманның мықты аулының адамы" деп сөйлейді. Баяғы хан, сұлтанды мақтағыш, мадақтағыш Көкбай дәл қалпына түсіп отыр.

Абай "аттарын айт!" деп бұйырған соң, Көкбай Семей қаласында тұрған немесе аз уақытқа осында соғып, мына сөздің байлауын тосып жүрген кісілерді атады. Олардың басына "Жабайқанов Әзімқан" деп төре тұқымды үлкен бір чиновникті бөліп қойды. Петербургте "адвокаттық оқуда жүрген Сақпаев Сақып" деді. "Мал докторы болғалы жүрген Баспақов Бәшір", тағы бір "үлкен төре Нұржанов Қыдыр", деп санады. Солардың қатарында Абай жақсы білетін, бұл күнде шенді, чиновник болған Сармановты, Самалбекті, Даниярды айтты.

Бір шеті имам, бір шеті орысша оқыған патша кеңсесінің төре, чиновнигі болған қазақтардың тілектері қалай қосылғанын білу Абайға қызық көрінді. Көкбай сол жайды әзірше ұзаққа таратпаса да, анықтап аңғартып берді. Абай мен жаңағы қалың топ адамдар өздері ауызша сөйлеспек екен. Көкбай бұның беті мен ниетін ғана танып алып, бер жақтың екі имамына – Әшімқожа мен Ахметжан хазіретке айтып бармақ. Сонымен, Көкбай Абайдың жаңағы топқа тілек қосуын күтеді.

Ал бар жиынның сондағы тілегі мен арманы не? Онысы – мүфтиге қарау. Осы қала мұсылмандарына, қала берсе Семей облысы және тіпті бар қазақ халқына ортақ қажет болған сол жай екен.