Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Абай: "Жә! Қаңғырлаған қоңыраудың іші қуыс екен ғой!" – деп алып, ентелей сөйледі.

– Діні бар, бірақ алдама жұртты. Олар өнерлі болғанда дінбасыларына бастатып өнерлі болған жоқ! Дінбасыларымен ашық ой, анық білім басшылары алысып, қарысып отырып өнерлі болған! Жақсылық шығады десе, сенің надан еліңнің ортасына әкелгенің осы ма?! Жаңа буынның зоры болар десем, соры болар сырларың бар ма еді, қазақтың қалтаңдаған чиновниктері, қаратаяқтары! Байқадым да, түңіліп отырмын мен сенен. Мынау түріңе қарағанда сен алдарсың, талай алдарсың әлі! Кімдерді алдап, кімдерді сатпас екенсіңдер! Аулақ болыңдар ендеше! Мынадай төрелерден сақ болыңдар, қазақтың халқы! – деп, Абай айналасына тағы қатты жар салды. Өкім айта, бұйыра сөйлегенде, жаңағы Абайды қостаған халық, енді Сақпаев қана емес, барлық басқа қаратаяқтың төрдегі азғана тобын түгелімен тапап кете жаздады.

– Жетті, болды! Доғарыңдар сөздеріңді!

– Абайдан басқа ақыл айтпасын бізге! Керегі жоқ сөздеріңнің! – деп, орнынан тұрып қожырап алған жұрт, сол ашулы айғайының үстінде тарай берді.

Абай өзінің әбден жеңген жайын аңдап, енді жаңағы Сақпаевты күлкі етті. Оның лаулап, балдырлап отырған қалпын сол тоқтатты да, айғайлап сөйледі.

– Сен адвокат, бұл имамдармен қайтіп дос боласың! Өзің керек десе "Шайхұлісләмді" дұрыс айта алмайсың. "Какой-то ислам" дейсің. Соның өзімен-ақ діннен шыққан жоқсың ба? Бұлар мені күпір, сені көпір десе рауа ғой! – деп, қатты күлді. Абай қасындағы Бектоғай, Сейіт, Қалилар да мәз болысты.

Бұл қыстың ойда жоқ, өзгеше бір жиыны Абай мен халықтың осылайша анықтап жеңіп шыққан жайымен тарап еді. Бірақ соның орайына, осы күні кешке Семейдің полицмейстері берген жасырын бұйрық бойынша Федор Иванович Павлов тағы да абақтыға алынды.

Абай үйінде осы күн түнде қатты тінту болды. Бес кісі жандармдар келіп, Құмаштың үйін астын үстіне шығарып, үш сағат тіміскіді. Іздегені әлдекімнен естіген бір еміс хабардың дерегі болатын. Полицмейстерге ол арызды екі-үш байдың қолын қойғызып, болашақ адвокат Сақпаев жазып түсірткен. Арызда қазақ халқын аздырушы – Абай деген. Оның үгітші ақылшысы – орыстың айдалған революционер! социалист Павлов. Сол екеуі бірлесіп байласқан, бірге жазған байлау қағаздары да бар деп көрсеткен.

Жандарм Павловты ұстаған жерде таба алмаған қағазын, қылмыстың жылы ізін суытпай, Абайдың қалтасынан суырып алмақ еді. Бірақ ол қағаз өзінің халық қамын ойлаған шынымен және ішіне бүккен сырымен Бектоғайда қалды. Мың жандармның қолына түспес мықты қоймасында қалған-ды.

ЖҰТТА

1

Қыстауға қонғалы қазіргі қалың қыстың ортасына шейін Абай Аралтөбеде, Әйгерімнің оңаша қыстауында кітап соңында уақыт кешіретін. Ақшоқыда Мағаш, Нұрғаным, Ділдә мекендеген. Абай соңғы жылдары осы Аралтөбеге Әйгерім мен өзіне арнап оңаша қыстау салған. Бұл қыстау Семей қаласына көп кіреберіс. Ақшоқыдан күндік жерде. Семейге де салт атпен жүрген қатты жүріс болса, бір күнде жетіп қонарлық жерде. Аралтөбенің жан-жақ маңайында үш шақырым, бес-алты шақырым, жеті-сегіз шақырым жерлерде көп ел бар. Жақында Ақылбай қыстауы, оның ар жағында әр рулардан шашырап қонған, топталған "көп жатақ" дейтін жатақтардың қыстаулары болатын.

Әйгерім қыстауы Ақшоқыдағы қыстауға ұқсас. Бұнда да асты-үсті тақтайлы, үлкен терезелі, кең де жақсы қонақжай бөлмелер. Көршілер Дәрмен мен Мәкендер және солардай бірнеше жас, тату үйлер. Олардың балалары мен Абайдың жас немерелерін оқытатын Хасен молда дейтін ақсұр жүзді сыпайы молда бар.

Абай осы қыстауда биыл бірнеше ай бойында оңаша тыныштықта үнемі кітап оқып, Әйгерім мен ауылдағы жастарға, қолы бос көршілерге сол оқыған кітаптарын қызық, көркем әңгіме етіп айтып беретін.