– Ә, қалқам біледі екен!..

– Біледі,– деді Қалима,– тіл шыққасын-ақ апам сөйлетіп, үйретіп отыратын.

Ботагөздің Амантайды ұстап түскен суреті Асқардың төсқалтасында еді, соны алып:

– Мынау кім?–деп сұрады Асқар, Ботагөзді нұсқап.

– Бө-т-тә...

– Мынау кім?..

– Ә-мә-тай...

Асқар Амантайды тағы да қысып сүйді, сүйді де көзіне жас алды, көзіне жас алды да күлді.

Таңертең екінші рет ашылған митингіден кейін, қызылдар жергілікті халықтың ұнатуымен Асанды болыстық ревкомға председател сайлап, ревкомның ел басқаруы жөнінде Асқар Асанға нұсқаулар беріп, содан кейін Асқар әскерімен ілгері жүруге жиналған еді.

– Тарс есімнен шығып кетіпті!– деді Асан Асқарға,– кеше көпірден біраз адамдар ұстап ек, өте күдікті адамдар. Біз ұстарда қапқа орап Есілге лақтырған нәрселерін, мен сүңгіп алып шығып ем, біреуі пулемет екен, ал, біреуі бір темір сандық. Оны ашқамыз жоқ.

– Олар қайда?

– Осы арадан бес-алты шақырым жердегі деревняның тас сарайында қамаулы. Алдырсақ қайтеді?

Асқарға «жергілікті ревкомның өз қарауына қалдырсақ қайтеді?» деген бір ой келді де, «жоқ,– деп ойлады тағы да ол,– пулеметпен, автомобильмен жүрген адам тегін емес шығар. Алдырып білейік».

Асқардың бұл ойын командир де мақұлдады.

– Біз жүре берейік,– деді командир Асқарға,– сен біраз адамдармен автомобильді ал да, осында қалып ұсталған адамдарды тексерістіріп, артымыздан қуып жет. Осыған сөз байласып, Асқар біраз қызыл әскерлермен Асан ауылында қалып қойды. Полк ілгері жүріп кетті. Ұсталған адамдарға автомобиль жіберіп, ауылға алып келгенше Асанның кеңесі – Ботагөзді қорғауда басынан кешкен қиындықтар туралы болды.

Автомобиль аз уақытта оралып келіп қалды. Асқар отырған орнынан қозғалған жоқ. Асан далаға шығып, айдаушылардың қоршауымен, үйге қамалғандарды алып кірді.

Сақалы қауғаланып өскен Мадиярды Асқар тани кетті. Асқарды Мадияр да таныды. Асқардан рахым күтуге дәлелі жоқ Мадияр, оның кескініне тура қарай алмай, көзін аяғының астындағы жерге тікті. Басып тұрған жер – оған енді жер сияқты емес, түпсіз тұңғиық қара үңгір сияқтанды. Қараңғы үңгірден басы айналған Мадияр ешкімнен рұқсат сұрамастан отыра кетті.

Асан мен Асқар Мадиярдан жауап алудан бұрын, темір сандықтың аузын сындырып ашып, ішін ақтарды. Сандықта алашорда комитетінің, документтері, соғыс мәліметтері салынған екен. Есілге тастағанда ішіне су кіріп, көп документ сиясы еріп, бүлініпті. Аман қалғаны аз.

Осы суланған документтерді ақтарып отырып Асқар, атылуға бұйырылған адамдардың тізімінен Асан мен Ботагөзді тапты.

Сандықтағы қағаз көп екен. Бәрін ақтарып, айырып оқуға ұзақ уақыт керек болды. Сондықтан Асқар суланған қағаздарды кептіру үшін күнге жайғызып, өзі Мадиярмен сөйлесті.

Асқардың Мадиярдан білгісі келгені: қайдан шыққаны, қайда беттегендігі, алашорданың өзге адамдарының қайда екені, алаш армиясының, ақтардың хал-жайы еді, Мадияр мұның біреуіне де жауап берген жоқ. Асан: «ұрып айтқызайық» деп еді, Асқар оны істемеді.

Мадиярға күзет қойып, далаға шығып, Асқар Асанға ақылдасқанда:

– Сен құй ұлықсат ет, құй етпе!– деді Асан,– бұл иттің, қылығы өткен. Мен мұны аттырам.

Асқар Мадиярды Н... қаласына алып кетейін деп еді, Асан сөзінде қарысып отырып алды.

– Жаудың жауының жауы осы!– деді Асан,– мен мұны тірі жібермеймін. Бұл талай адамның қанын осы араның өзінен төктірген. Қанға қанмен жауап беретін кезегі келді.

Асқар ойланып барып көнді.

Үкім орындалды...

Амантайды бауырына қысып сүйген Асқар, Асанмен де сүйісіп қоштасып, тез оралуға уәде қылып, автомобильмен жүріп кетті.

4

Н... қаласында ақтар үлкен қарсылық көрсетті. Қызылдар Оралдан Сібірге қарай беттегеннен бері, Орскийден кейін ақтардың мықты қарсылығы осы Н... қаласынын, тұсы болды.