Узкая, скользкая дорога / Тар жол, тайғақ кешу - Сакен Сейфуллин / Сәкен Сейфуллин

Қалай ойланбайсың! «Алашорданың» Досмұқамбетұлдары Мәскеуге барып, Совет үкіметінің бастықтарымен сөйлеседі, Досмұқамбетұлдары «Ленинмен, Сталинмен автономия туралы сөйлесіп жатырмыз...» — деп Бөкейханұлына телеграмма соғады. Совет үкіметінің бастықтары қазақ автономиясын соларға береді. Бұған «Алашорданың» Семейдегілері ұран салып шаттанады. «Сарыарқа» менен «Абай» журналы арқылы жар салады. Бұған ойланбай қайтерсің! Бұл қалай?

Тез «Жас қазақ» ұйымының жиылысын жасадық. Автономия туралы баяндама жасадық. Баяндама жасап, біраз пікір алысқаннан кейін, «Жас қазақ» ұйымы тегіс бір қарарға келді. Қарары мынау:

«...Қазақ халқы оқымаған надан. Кедейлері, еңбекшілері әлі байларының, төрелерінің ықпалында. Кедейден шыққан, кедейді жақтайтын оқығандар аз. Қазақ оқығандарының көбі байларды, төрелерді көтермелеп, «Алашорда» болды. Қазаққа қазір автономия берсе, «Алашордашылдар» иеленіп кетеді. «Алашорда» алған автономияның қазақ еңбекшілеріне керегі жоқ...»

Міне, «Жас қазақ» ұйымы осындай қарар шығарды. Және Ақмола уезінің қазақ кедейлерінің съезін шақырмақ болдық. Бұл автономия әңгімесін сол кедейлер съезінің алдына салмақ болдық.

Совдеппен сөйлесіп, тез съезд шақырдық. Өкілдер тез жиылды. Асығыс болған соң, алыс елдерден өкіл шақыра алмадық. Съезд аштық. Съезд Совдептің астыңғы үйінде болды. (Моисеев деген байдың салдырған үйі гимназия үйі болған еді.) Съезд алдына автономия мәселесін салдық. Баяндама жасадық... Съезд де бірауыздан жаңағы «Жас қазақ» ұйымының қарарындағы қаулыға келді. Съездің төрағасы Абдолла Асылбекұлы еді. Хатшысы Байсейіт Әділұлы болатын.

«Алашорданың» алған автономиясының қазақ еңбекшілеріне керегі жоқ. Автономияны өзімізден оқығандар көбейгенде аламыз...» — деп қаулы қылдық. Осыны айтып съездің атынан Сталинге телеграмма соқтық. Телеграмманы ақылдасып отырып жасасқан: Байсейіт Әділұлы, Абдолла Асылбекұлы, Бәкен Серікбайұлы, Жұмабай Нұркеұлы, Нұрғайын Бекмұқамбетұлы — бәріміз едік. Жазған Байсейіт Әділұлы еді.

Бұл пікір ол уақытта дұрыс па, дұрыс емес пе еді, ол өз алдына. Сонда да бұл мәселе туралы бұдан кейінгі пікірді де айта кетуге болады. Бұдан кейін қазақ автономиясы туралы біздің көзқарасымыз, пікіріміз 1920 жылға шейін жоғарғы айтылған қалпында келді. 1920 жылда Ақмолада қазақ кедейлерінің уездік съезі шақырылып, сол съезде де қазақ автономиясы туралы баяндама жасалынды. Съездің басында Ақмолаға бес қызыл әскермен келген Қырымұлы (Крымов) деген ноғай жігіт болды. Жұмабай жолдас Нұркеұлы және Омарұлы болды (Қырымұлы содан кейін Мәскеудегі әскерлік академияда оқыды. Қазір бітіріп шықты). Съезде автономия туралы мен баяндама қылдым. Баяндама болған соң, біраз пікір алысқаннан кейін бұл съезде әлгі 1918 жылғы кедейлер съезінің қарарындай қарарға келді. Съезд атынан Орынбордағы Қазақстан әскери-төңкеріс комитетіне (Кир. Краевой воен. ревком) автономия туралы съездің пікірін айтып телеграмма бердік.

Телеграмма сондағы Орынборда орыс тілінде шығатын Қазақстанның әскери-төңкеріс комитетінің газетінде басылып шықты...

Тағы да ілгерідегі 1920 жылғы әңгімені айтыңқырап кеттім...

Енді 1918 жылдың әңгімесіне келейік. Сөйтіп, Сталинге телеграмма беріп, біз «Алашордашылар алған автономияның қазақ еңбекшілеріне керегі жоқ», — деп жатқанымызда, «Қазақ халқына большевиктер жасаған автономияның керегі жоқ», — дегендей қылып жазушыларда болды. Алдымен бүйдеушілер Шоқайұлының «Қоқан автономиясын» жақтаушылар болды. Оған айқын дәлел — Ташкенде шығатын «Бірлік туы» газетінің 1918 жыл, 5 сәуірде шыққан 29-нөміріндегі басмақаласының сөздерін келтірейік.

Газеттен:

ТАШКЕНТ. 18 (5) АПРЕЛЬ

Түркістан аймағындағы большевиктердің кіндігі болған Ташкентте жақын арада жергілікті совет қайта сайланып қойылды. Бұл сайлаудан бастап аз-маз жақсылық күтіп игілік үміт қылушылар біржолата алданды. Большевиктердің әлі де болса халық пікірін, жұрт тілегін ескермеу жолынан шетке шықпағандығы осы сайлау уақытында ашық көрінді.