Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

— Қасболат, сенің ыстықтай қабатын жерің көп. Бірақ оқасы жоқ, оның жастығыңнан ғой. Менің бір сүйсінетінім адалдығың мен шыншылдығың. Біз кешегі мен бүгінгінің адамы болсақ, сен ертеңгінің адамысың. Біздің қадамымыз тың қадам. Оның сәттісі мен бірге сәтсіздігі де бар. Сендер соны екшей білулерің керек. Егер біз сүрінген шұқанаққа сендер де сүрінсеңдер — біздің тәжірибемізден түк ұқпағандарың болады. Сіз бен біз қазір «халық» деген сөзді көп айтамыз. Тіпті киелі сөзге айналдырдық. Сөз неғұрлым аруақты болған сайын, оны қарапайым өмірге қолдану қиын болады. Халық дейтін сөзге ғана табынып, кәдімгі адамды, жеке адамды елемейтін боп жүрмейік. Біз халықтың санасын ояттық. Еңсесін көтердік. Тілсіздерге тіл бітірдік. Бұл ұлы жұмыс. Бірақ сол қара халықтың өзі бірыңғай аққанатты періште емес. Оның ішінде жақсысы да, жаманы да бар. Шынайы халықтың ізгі қасиетімен бір кешегі мешеу өмірден, қараңғылықтан бойына сіңген жаман да қасиеті бар. Көп жағдайда жақсы нәрсе түбіне тұнып жатса, бәрі көпіршіп, шулап толқынның бетіне шыға келеді. Өзің де білесің, кешегі халықтың атын жамылып айқайлап шыға келген шолақ белсенділердің пайдасынан зияны көп болды. Ондайлар біздің биік мақсатымызды өздерінің ұсақ мансабының аршынына сыйғызбақ болды, саналы күресімізге дөкір жұмырығы мен қара шоқпарын әкелді. Егер осыны елеп, осындайды ажырата білмесек айқайшылдың даусы ақыл мен әділеттің даусын басып кетуі мүмкін. Сондықтан да басшы адам көзімен ғана емес, көкірегімен де көре білуі керек. Кішкентай сәл нәрсенің өзіне самарқау, үстірт қарауға болмайды. — Әлиасқаров сәл жымиып қойды. — Кешір, достым. Қарт адам өстіп ақылгөйсіп кетеді. Жастар болса әр нәрсеге өз ақылымен жеткісі келеді.

Әлиасқаровпен сөйлескен сайын Қасболат оп-оңай көрінген дүниелердің ар жағында көп қиындықтары бары ап-анық деген нәрселерінің астында біраз қатпары жатқанын ұғатын. Бірақ жастық арыны қайтпаған, дүниені тез өзгерткісі келетін Қасболатқа ол кісі тым жұмсақ, мейірбан көрінетін.

Келіншектің бетін кім ашса сол ыстық. Алғаш қадамында қызмет бабынан артық қамқорлық жасап, өз інісіндей бауырына тартқан адам...

XVI

...Сол жылдары жиналыс деген тіпті көбейіп кетті. Қандай жиналыс болса да, «қырағылық» мәселесіне, «ішкі жауды әшкерелеуге» соқпай кетпейді. Бұрын көзге түспеген, өздерін жөндеп ешкім білмеген біреулер нағыз дырау белсенді боп, бетке шыға келді. Небір беделді деген, еңбегі сіңген қызметкерлерге ауыз салып, апшысын қуырып баратты. Қасболаттың есінде қалғаны әсіресе Жаппасбай бұрын ауданда ондай адам барын білмеуші еді. Енді жиналыстың алдын бермейді. Бірінші боп мінбеге шыға келеді. Өзі шала сауатты болғанмен сөзі атқан оқтай. «Біздің ашық ауыз болуға хақымыз жоқ» деп бастайды да «мынау нағыз жау», «мынау сол жаудың құйыршығы», «анау бетін бояп жүрген екі жүзді сұрқия» деп кесіп айтады. Бір ғажабы оған қарсы шығып «мынауың жалған, жала деп айтатын адам аз. Қарсы шыға қалған күннің өзінде жасқанып, кібіртіктеп қалады.

Көп ұзамай Әлиасқаровтың өзіне ауыз сала бастады. Алдымен либерал деген ат тағылды. Содан кейін «қырғалықтан айрылған ашық аузы» одан әрі «жауларға жаны ашиды, бүркеуге тырысады» деген айып жамылды. Ақыры бір жиналыста «ең үлкен жау Әлиасқаровтың өзі» деген сөз шықты. Қасболат шыдай алмай ара түсті. Оның ақтығын, революцияға сіңірген еңбегін айтты. «Оның революцияға сіңірген еңбегін әлі тексереміз, ақтығын немен дәлелдейсің?» деп айқайлайды Жаппасбай.

Мына сөзге Қасболат тіпті жарылып кете жаздады:

– Айқайлай бергенге өзің адалмын деп ойлайсың ба? Жоқ... Әлиасқаров жолдастың ақтығын біз дәлелдейміз. Біз оған сенеміз. Егер ол жау болса мен де жаумын, –деді, өзінің де айқайлап жібергенін сезбей қалып.

«Ия-а, Қаламүш бала, мен де жаным ашыған кісіге ара түсе білуші едім» деді Қасболат. «Ия-а», дегенде ыңыранып қалса керек, Жұматай мойынсыз басын бүкіл кеудесімен түгел бұрып артына қарады.

– Сіз бір нәрсе дедіңіз бе?