Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

Қасболат пен Әлиасқаровтың арасындағы небір ұзақ, қызу әңгімелер шай үстінде болатын. Әлиасқаров онша сөзшең емес, асықпай жай сөйлейтін адам. Әр сөзін ойланып барып өлшеп айтады. Көбіне Қасболаттан ел аралап жүргендегі көрген-білгенін сұрайды. Сол арқылы аудандағы кейбір жағдайлар, кей қызметкерлердің іс-әрекеті сөз боп қалады. Қасболат аудандық прокурорға шүйлігеді. Ел арасында әлі де ескіліктің қалдығы көп. Қыздарды оқытпай, жасына жетпей ұзатады. Кей жерде астыртын қалыңмал беретін көрінеді. Прокурор соларға қарсы әлі жөнді шара қолданған емес деп, күйіп-піседі. Әлиасқаров болса мұның сөзіне онша еліге қоймайды. «Тексеріп, жай-жапсарын білу керек» дейді де қояды. «Ел арасында әлі ескілік баршылық. Бірақ оның бәрін бірдей жұмырықпен жоя алмаймыз. Сен жастарыңды сондайға көбірек жұмса. Ендігі жерге тәрбие жағына көбірек күш салу керек» деп түйеді.

Осындай әңгіменің аяғы кейде қызу айтысқа айналып кетеді. Сара жеңгейдің шайы суып қалады.

— Комсомолдар қазір жаман қимылдап жүрген жоқ. Өз ауылдарындағы бар жағдайды жеткізіп тұрады. Менде қазір үлкен екі папка жатыр. Түскен материалдың біразын сот пен прокурорға тапсырдым,— дейді Қасболат қызып. Әлиасқаров үндемей Қасболаттың бетіне ақырын жымиып қарайды. Бұл көзқарасы айыптағаны ма, әлде «жассың ғой, көп нәрсені түсіне бермейсің» деп мүсіркегені ме, не де болса шамына тиіп Қасболат одан сайын өршелене береді. Ішінен Әлиасқаровты ескілікке еті өліп кеткен, жібі босаң либерал адам санайды.

— Жастарыңның бәрін хабарлап тұрғаны жақсы. Біліп отыруымыз керек. Бірақ құр арыз жазумен ғана қоймай өздері жұмыс істесін. Ескілік дейсің. Сол ескілік надандықтан туып жатқан жоқ па? Ал, надандықты жұмырықпен, заң күшімен жоя алмайсың. Тәрбие керек, оқу керек. Ұғындырсын, түсіндірсін.

Қасболат бұл сөздің мәніне ден қояды, бірақ, толық қанағат таппайды, «сол семинарияға біліп түскенсіз ғой, басшылықтан гөрі мұғалімдікке бейім адамсыз-ау» деп қояды ішінен.

Әлиасқаров та Қасболаттың ойын танып қойғандай:

— Мен өзім мұғалімдікті жақсы көруші едім,— дейді Қасболаттың бетіне жылы шыраймен қарап.— Оқымаған елден алғаш шыққан интеллигенттің атақты ғалым болғанынан қарапайым мұғалім болғаны пайдалы. Әлі де бізде оқытушылар жетіспей жатыр ғой,— деп күрсініп қояды.

Интернатқа бала жинап қайтқан соңғы сапарынан кейін бір әңгімеде Қасболат Әлиасқаровқа Гүлсім жағдайын айтты. Әсіресе Сара жеңгей бар ықыласымен тыңдап, таңдайын қағып, басын шайқап отырды. Ұстазын осы жолы жеңетін орайы келгенін сезіп Қасболат:

— Ал, осыларды да айыпты демейміз бе?— деді.

— Кімдер айыпты деп білесің?

— Гүлсімді ұзатпақ болған шешесі, жасы толмаған қызды алмақ болған Саумалбай, өтірік куәлік берген ауыл советтің бұрынғы председателі. Бұларды жауапқа тартпағанда қалай болады?

— Жарайды,— деді Әлиасқаров аз ойланып:— Гүлсімнің шешесін осында әкеліп мектепке жұмысқа орналастыр. Ал, Саумалбайды үгіттеп колхозға кіргізіңдер.

— Саумалбайды? Колхозға?..

— Әрине Саумалбайды жауапқа тартуға да болады. Бірақ неке қиылмаған. Хатқа түскен еш нәрсе жоқ. Заңға дәлел керек. Ал, Саумалбай сорлының өз ұғымында он төрттегі қызды алудың қисықтығы жоқ. Бұрыннан келе жатқан дәстүр.

— Ау, сонда!..

— Адамды түрме ғана тәрбиелемейді. Өмірдің өзі де тәрбиелейді. Ал, бұрынғы председательді жауапқа тартуыңа болады.

Қасболат Торғайдың тарихын баяндап берді. Сара жеңгей дастарқанын жинап алса да, қастарына келіп жағын таянып тыңдап отырды. Бір-екі рет жылап та алды. Әлиасқаров үнсіз қабағын түйіп түнеріп отыр.

— О кезде мен Москвада оқуда едім. Отыз екінші жылы жазғы демалыста елге келіп, көп нәрсені көргеннен кейін бұрмалаушылықты, асыра сілтеуді айтып жоғарғы жаққа үш-төрт студент хат бердік,— деді Қасболат.— Қайтеміз енді, ел ішіндегі азаматтардың басы ауырмағасын шыдамадық. Бірақ біздің өзімізді комсомолдан шығарып біраз сергелдеңге салып қойды.