Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

Әлиасқаровқа тікелей тіремесе де бұл сөз оған қатты тиді. Үндемей, төмен қарап отырып қалды. Қасболат та сөзді қалай жалғауын білмей қысылды. Ақыры қоштасып шығып кетті.

Кейде қызулықпен айтысып қалса да Қасболат Әлиасқаровты қатты сыйлайтын. Сол айтысуының өзі оны өзімсінген еркелігі болу керек. Талай байқаған, ұнатқан кезінде ол Қасболаттың сөзін үлкен мейіріммен сүйсіне тыңдайды. Кейде тіпті бұған қызыға қарайды. Бұл кісі өзінің өте жақын ағасындай боп бара жатыр еді. Енді сондай адамды ренжітіп алғанына өкінді. Ретін тауып артық кеткен сөзіне кешірім сұрауды ойлады.

Араға екі-үш күн салып сол үйге қайтып соқты. Сара жеңгейдің қабағы өзгермепті. Әлиасқаров та суық қабақ көрсеткен жоқ, бірақ сабырлы қарсы алды. Қасболат сөзді неден бастарын білмей, үндемей отыруға және ыңғайсызданып мазасы кетті. Әлиасқаров;

— Бері отыршы, Қасболат,— деп оны диванға шақырып алып, оңаша әңгіме бастағысы келген рай білдірді.

— Сен анада маған тілім тиіп кетті деп қысылып жүрсің-ау,— деді желкесін сипап, Қасболатқа бұрылып. — Оған өкінбе. Шынымды айтсам басында көңіліме алып қалып едім. Артынан ойлап қарасам — айтқаның дұрыс екен. Кешегі үшін бүгін маған мұндай талап қойсаң, бүгінгі үшін ертең өзіңе де сондай талап қоятын боласың. Біздің халықта әкім көп болғанмен азамат аз. Ал, азаматтық жаңағыдай қатал сұрақтан басталады.

Әлиасқаров біраз уақыт үндемей қалды. Бірақ «осымен әңгіме бітті» деген, не бөгде сөзге ауысқысы келген ажары байқалмайды. Ар жағында көптен бері толқып жүрген ойлары бар сияқты. Қасболат оның аузына қарап сөзінің артын тосты.

— Менің жас кезімде алдымда екі жол тұрды,— деді ол бір кезде, сол екі жолды қазір де көріп отырғандай алдына үңіліп.— Бірі ұлт азаттығы, ұлт бостандығы. Отар елдің ұлы болсаң одан аттап кету қиын. Ол ұран мені де қызықтырды. Сөйтіп жүріп бір жолдасымның әсері болар, марксизммен шұғылдандым. Ол маған жаңағы ұлт бостандығы дегеннің ар жағындағы түбегейлі мәселені ашып берді. Ұлтшылдардың «ұлт азаттығы» деген қызыл сөзінің ар жағында ауыз үлкен программасы жоқ болатын. Егер патриархалды қоғам, ескі тұрмыс, ескі салт сол күйінде қалатын болса — сонда ол қозғалыс халыққа не бермек. Тек колониалдық әкімдердің орнына өз ұлтынан әкім қою ма? Сондықтан да мен ел өміріне түбірлі өзгеріс әкелетін соңғы жолды таңдадым.

Біз әрине азғана жылда орасан зор жұмыстар істедік. Асығыс жұмыстың бәрі мұқият бола бермейді. Ескілікті сындырамыз деп артығымен омырып жіберген жеріміз де аз болған жоқ. Бірақ бұл дүниедегі ең қиын шайқаста, тап тартысында жеңіп шықтық. Әрине шығынымыз да көп болды.

— Сол шығынды болдырмау қолдан келмесе де аз етуге болатын еді ғой,— деді Қасболат шыдай алмай сөзге араласып.

— Сөзің дұрыс. Мен жоғарғылармен салыстырғанда кішкене қызметкермін. Бірақ одан менің жауапкерлігім азаймайды. Айыпты болсаң қызмет дәрежеңе қарап айыбың үлкейіп кішіреймейді. Сондықтан да «жоғарғы жақтың бұйрығы солай болды, мен соны орындадым» деген тек сылтау ғана.

— Есіңде болсын, Қасболат, тіл алғыш адамның бәрі бірдей саналы бола бермейді. Әрі-беріден соң тәртіп пен сананың арасында да қиғаштық кездесіп қалады.

— Сол қиғаштықты болдырмау үшін не істеу керек?— деп Қасболат шап ете қалды. Әлиасқаров іркіліп қалды. Ол әлгі ойын тауыспаған екен. Қасболат оны кейін сезіп өкінді.

— Егер өзіңнен төменгі қызметкерлер болса — онда беретін нұсқауың мен тәртібіңді алдымен өз бойыңа өлшеп көр,— деп Әлиасқаров қуақы жымиып қойды.

— Ал, егер өзімнен жоғарғылардан келсе ше?

Әлиасқаров бұл сөзге де жымиып отыр, бірақ көзіндегі қуақы ұшқын сөніп қалған.

— Онда шаруа қиындау болады,— деді ол сәл бөгеліп.— Мұндайға мен ақыл бере алмаймын. Ол жағдайда өз арыңмен ақылдасуыңа тура келетін шығар.

Қасболат қанша қызба болса да бұл сөзге іле жауап қайырмады. Ойланып қалды. Әлиасқаров Қасболатты салмақтап өлшеп көргендей ұзақ қарап отырды. Содан кейін өз ойына үңілгендей көзін тайдырып әкетіп, ақырын сөйледі.