Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Күн тау шоқыларынан сырық бойы көтеріле-ақ, әлгі алма бауларын, дачаларды көк түтін көлбей бастады. Біраздан кейін тәкаппар таудың өзін, көк шілтері шымылдық тұтып қалды.

Не жазарыңды, неден бастарыңды білмей, дағдарып, көк түтінді әлемге әрі-сәрі көз салып, көп отырасың. Жазушының жұмысы — жалғыздың ісі. Бұл іске басқа біреу қол ұшын бере алмайды. Асар шақырып, ұйымдасып бітіре салатын шаруа емес. Жалғыздың ісіне жаратылыс жар болсын. Құдай деп айтуға қорқамыз. Құдай десең — діншілдік. Жаратылыс десең — жат көрмейді. Түптеп келгенде екеуі бір ұғым. Әңгіме терминде. Кейде терминнің өзінен теперіш көріп, таяқ жеуге болады. Рысқұлов сондай хал кешкен. «Түркістан Кеңестік республикасы» деудің орнына «Түрік Кеңестік республикасы» дегенді ұсынды. Сонда «Түркістан» мен «Түрік» арасында асу бермес асқар тау жатқан жоқ. Түркістан — түріктер елі деген ұғым. Алайда «Түркістан» құлаққа майдай жағымды, «Түрік» деген түрпідей тиеді. «Түрік» — ұлттық ұғым бола тұра, ұлтшылдықты елестетеді. «Түркістан» — географиялық атау ретінде ешкімнің қытығына тимейді. Әйтпесе түбірі бір.

Осындай бір қотыраш ойдың оппасына түсіп, малтығып отырғанда, бөлменің тұтас бір қабырғасын алып жатқан терезеден төне қарап, Рысқұлов тағы оралды. Сүзектен тұрғандай боп-боз. Рысқұлов тіршілігінде екі-ақ рет ауырған адам. Бала кезінде сүзекпен ауырған, кейін ер жеткенде 1922 жылы Мәскеуден Орынборға келе жатып, Еділ бойындағы елді аралағанда, аш-арықтардан тағы да сүзек жұқтырып алды. Адам бұл дертпен екінші рет ауырмайды деген заң Рысқұловқа келгенде бұзылып кетті де, екінші рет сүзекпен жығылды... Ол ұзақ әңгіме.

Терезеден төнген Рысқұловқа мен де тесіле қарасам, оның дерті сүзек емес, аштық сияқты. Аштықтан әбден әлсіреген адамның сықпыты. Иірімденіп тұратын әдемі екі ұрты суалған. Бүлдіргендей уылжыған қыз ерін көгерістеніп кеткен. Көзінде — қасірет. Түбінде бір қасық су жылтыраған шыңырау құдық сияқты. «Өмірінің көбі аштық пен арпалыста өтіп еді, өз қу тамағы емес, миллиондаған халықтың, әсіресе қазан ұрмай, қар жаумай, аштыққа қайта-қайта ұрынған қалың қазақтың қамы Рысқұловтың бір басына үйіп-төгілгендей екен. Халқы тоқ. Тоқтықтан ақ түйенің қарны жарылып, тоқ балалар нан лақтырып ойнап жүргенде, жалғыз Рысқұлов аштықтан бұралып тұр.

Иисус Христостың суреті еске түседі. Рысқұлов Иисус Христостың суретін 1906 жылы түрме бастық Приходькомен бірге Кафедрал Соборға кіргенде көрген. Христостың қалың қасіретті көзіне қарап таңғалған. Неткен шексіз азап?! Не үшін?

Христос кім, Рысқұлов кім? Екеуінен нендей ұқсастық іздемекшісің? Сандырақ! Сарғайып ұзақ отырғанда ойыңа нелер келмейді. Сандалма!

ЕСКЕНДІР

Мың тоғыз жүз жиырмасыншы жылдың көктемі Қарақойын халқына рисалат нұрын сеуіп, жақсылық жаршысы бола келгендей. Осыдан дәл бір жыл бұрын қатарынан екі жаз, екі қыс ашаршылық болмағандай, адамдар шөп тамырын қазып, қоңыз теріп жеп кетпегендей, өткен бір сұрапыл сұмдықты лезде ұмыттырып, мамыражай мамыр айы тамылжып тұрған кез еді. Дәу-Баба таудың сай-саласы, шатқал-жықпылдарында балауса көк балақтап, арасында жайылып жүрген мал көрінбей есіріп кетті.

Жәпірейген жаман қотыраш үйдің қорасынан бес-алты тұяқ қой-ешкісін өріске айдап шыққан Ахат таңертең шеңгел шарбақтың түбі балақтап, күлгін-жасыл жапырақ жайып тұрғанын байқады. Даладан қырқып әкеліп шарбаққа тіккен қу шеңгел қайдан көктей қойсын, түбінен өскен басқа шөп шығар деп, түртінектеп, қолымен жұлып көріп еді, бөтен шөп емес, сол қу шеңгелдің өзі екен.

— Иә, көк Тәңірі, — деді Ахат алқаракөк зубәржат аспанға алақанын жайып. — Осы мейіріміңнен айырма! Қу ағашқа дейін көгерген екен, ол сенің рахымың, Тәңірі. Пенделерің пендешілікпен бұл құдіретіңді ұмытып кетсе, кешіре гөр!