Правда и легенда / Ақиқат пен аңыз - Азильхан Нуршаиков / Әзілхан Нұршайықов

Әрине, үмітсіз адам баласы болушы ма еді — соғыс бітсе, біз жеңсек, аман-есен тірі елге қайтып, жақын ағайын-туысқандардың дидарын қуанышпен көрсек дейміз. Ол үшін, жан-тәнімізді аямай, майданға қыза кірісеміз. Егер де ол ниетке жетсек әңгімені дастан-дастан етіп айтып беруден біз қашпаймыз ғой. Бірақ та майдан — өмірдің қыл көпірі емес пе? Ол көпірден жанның барлығы бірдей аман-сау өте бермейді ғой. Сол тар жол, тайғақ кешуде мыңды басқарған өте қиын, ғажайып міндет емес пе «Білмеймін қандай асу алда жатыр, құз ба екен, қия ма екен таңдай татыр? Сиынып аруақ пен бір құдайға, ұстадым етегіңнен баста батыр!» деп өзіңіз сөйлетпеп пе едіңіз қаһарманыңызды? Сол сияқты, біз бастаған бұқара — солдат қауымы өзінің қол басына осыны айтып, сеніп сиынып артына ілеседі. Адамның істеген ісін ізсіз тастап кету — қолбасыға үлкен сын емес не? Ол көзі тірі кезінде айтып, жазып беретін іс мойнындағы үлкен борышын орындағаны болып табылмай ма? Сондықтан мен осы борышты орындауға асықтым.

«Знамя» дейтін журналдан Александр Альфредович дейтін жазушы қайтадан келіп, батальонның бастан кешкенін тағы да қайталап айтып бергін деп, телміріп отырып алды. Зерікпестен жарым ай ілесіп жүрді. Ауызша айтқанның жаман да болса қағаз бетінде қалады ғой деген оймен, мен оған бастан өткен соғыстардың барлығын Мәскеуге дейінгісін толық етіп, әрбір соғысты екі-үш сағаттан баяндадым. Бір жарым ай дегенде Бек менің айтқандарымды бұлжытпай жазып алып, жақында ғана кетті. Екінші бөлімін қайта келіп жазбақ! Бек үлкен жазушы емес — жақсы стенограф, айтқаныңды айтқанша жазады — оның қасиеті сол.

Кетерінде мен оған былай дедім:

— Сенің жазатын кітабыңның қысқаша мазмұны мынау:

Мен істедім дегеніне — мың істеді десеңші! Ер істеді дегенше — ел істеді десеңші! Мен — мыңдікі болмасам, Ер — елдікі болмаса — Кім істеді дер едің?

Қызметіңді, Александр Альфредович, ешкімнен қызғанба, жасырма. Айтқанымның бәрін жазып алдың, бірақ түсінген жоқсың. Себебі сен мен бастаған мыңның кім екенін, менің кім екенімді және қазақтың салт-санасын, әдет-ғұрпын білмейсің. Мен айтқан қазақтың халық мақалдарын жазуға сенің қаламың қорқақ, тілің қысқа. Сондықтан байқа, олардың мазмұнын дұрыс беру үшін тиісті адамдармен ақылдас.

— Кіммен ақылдасайын? Сіздің ұйқыңызды бөліп жазып алған нәрселерімді қайта түсіндір деп әурелеуге ұялдым, — деді маған Бек.

— Кіммен ақылдасуыңды Мәлік пен Құрманбектен сұрағын, — дедім мен оған.

Бақсам, Мәлік пен Құрманбек Сізді ұсынғанға ұқсайды. «Қырық мақал» дейтін бір нәрсе жазып едім. Егерде оны Құрманбек жөн деп тапса Сізге жіберер.

Уақыт, жағдай белгілі ғой. Ойдағыны түгел жазуға шама қайдан келсін, айып етпеңіз.

Хатыңызға, талабыңызға бас иіп, сәлем беруші Бауыржан.

18. 8. 1942 жыл.

PC. Әбділда мен Әлжаппарға сәлем айтуыңызды сұранам».

Бауыржан. Иә, бұл менің Әуезовке жазған жауап хатым болатын.

Автор. Мұхаң өз хатында не айтқан еді?

Бауыржан. Александр Бекпен тілдесіп, оған бірсыпыра жайдан түсінік бергенін, өзінің де Отан соғысы туралы кең тынысты роман жазғысы келетінін, бірақ ол үшін талай уақыт ойланып, толғанатыны, соғысқа қатысқан талай адамдармен әңгімелесетінін айтып, соғыс жайын жақсылап ұғындыратын адамдардың бірі өзін болсаң екен деген тілегін білдірген.

Автор. Хатыңыздағы Мұхаңның шығармасынан келтірілген цитатыңызды әдейі салыстырып шықтым. Еңлік қыздың Кебек батырмен қол ұстасып кетерде елімен қоштасқан төрт ауыз өлеңінің ең соңғы шумағы екен. Қолында цитат көшіріп алатын кітабы жоқ соғыста жүрген адам бір жолын, тым болмаса бір сөзін шатыстырған-ақ шығар деп ойлап едім. Тіпті бір де әрпі ауыспапты.

Бауыржан. Немене, біз жас кезімізде әдебиет оқымай, ай қарап жүрді деп ойлап па едің?!