Дон Кихот І - Мигель де Сервантес

— Менің ойымша, Ансельмо, ақыл-ойыңның қазіргі ахуалы маврлар ақыл-ойының қашанғы ау-жайынан аумай қалған; өйткені, діни ілімдерінің неліктен жалған екенін оларға ұқтыру мүлдем мүмкін емес қой: оны Қасиетті жазбаға сілтеме жасау арқылы да, пайымдау амалымен түзілген тұжырымдарға негізделген дәлелдер арқылы да, шынайы сенімнің догматтары арқылы да түсіндіре алмайсың — оларға сезуге болатын, сіңіруге оңай, қонымды, көрнекі, күмән келтіру қиын, “Егер тең көлемді екі шамадан көлемі бірдей екі бөлікті алып тастасақ, қалғандары да тең көлемді болады”, деген секілді жоққа шығаруға көнбейтін математикалық дәлелдемесі бар мысалдар керек. Егерде оларға сөзбен айтып түсіндіру мүмкін болмаса, — оларға бірдеңе түсіндіре қою қашан да оңай емес, — онда қолмен нұсқап көрсетуге, көз алдына әкеп тосуға тура келеді, бірақ қасиетті дініміздің шынайылығына шандыру үшін оларға бұның да аздық етіп жататынын байқайсың. Енді міне дәл осы әдіс пен тәсілді сенің өзіңе қолдануыма тура келіп тұр, өйткені жүзеге асырмаққа ниет қылған тілегің шектен шыққан есалаңдық боп табылады, онда зәредей болса да мән-мағына жоқ, сондықтан сенің, жұмсартыңқырап айтқандағы, аңқаулығыңның себебі неде екенін түсіндіріп жату да бір, уақытты босқа рәсуа ету де бір; шынымды айтсам, осынау арам пиғылыңның сазайын тартуың үшін сені сол адасқан бағытыңмен қоя беруіме де болар еді, бірақ өзіңе деген достық сезімім саған мұндай қаталдық жасауға жібермей тұр және апатқа ұшырарың ақиқат шақта өзіңді тастап кетуге рұқсат бермей тұр. Осының бәрі өзіңе ұғынықты бола түсуі үшін сен мынаны айтшы, Ансельмо, күнәсызды күнәкар етуге, адалды айнытуға, ақпейілді сыйлықпен алдауға, әдептіні азғыруға міндетті екенім жайында айттың ба сен маған? Айттың, әрине. Ал егер зайыбыңның күнәсыз, адал, ақпейіл, әдепті екенін өзің жақсы білетін болсаң, онда саған одан артық не керек? Егер ол талпынысымның тамырына балта шабатынына сенсең, — және солай болмай қоймайтыны да белгілі, — оған қазірдің өзінде бойында бар қасиеттерден артық тағы біреуін тауып бере алар ма едің және ол бұдан не ұтар еді? Әлде сен ол жайында мүлде басқа ойдамысың немесе не істеп, не қойып жүргеніңді өзің де білмейсің бе? Егер ол жайында басқа ойда болсаң, оны сынақтан өткізудің керегі не? Ол көргенсіз біреу болса, онда оған ойыңа не келсе соны істей бер. Бірақ, егер ол өзің есептейтіндей керемет жақсы жұбай болса, онда ақиқатты сынаққа салу деген барып тұрған ессіздік боп шығады, өйткені ондай сынақ жұбайың жайында әу баста қалыптасқан пікірді өзгерте алмайды. Пайдасынан гөрі зияны көбірек көрінетін істі тек есі кемдер мен есесі кеткендер ғана қолға алуы мүмкін — әсіресе бұған оларды ешкім итермелемесе, айдап салмаса және егер мұның есерсоқтық екені әу бастан-ақ аңғарылып тұрса. Іргелі істер жаратқанның құрметі мен бейбіт өмірдің құрметіне арналады, немесе екеуінің бірдей құрметі үшін атқарылады: жаратқан үшін жер үстіндегі періште тірлігін кешетін әулиелер қызмет етеді, бейбіт өмір үшін телегей теңіз суды жүзіп өтіп, түрлі елге саяхат жасайтындар, жат жерліктермен жүздесетіндер еңбек етеді — бәрі де жан рақатын таптырады дейтін нәрселерге қол жеткізуді мұрат тұтады; ал жаратқан мен бейбіт өмірдің екеуіне бірдей айбынды жауынгерлер қызмет етеді: бұлар дұшпанның қатарын зеңбірек добы опырып кеткенін көрген бетте-ақ қорқыныш атаулыны мансұқ етіп, өз бастарына анық қатер төнгенін қаперіне де алмай, дінді, отанды, корольді қорғап қалу арманымен қанаттанып, қай-қайсысын да қалт жібермей қарауылдап тұрған мың түрлі қазаға еш қаймықпастан қарсы ұмтылады. Міне, дүниеде осындай істер істеліп жатады және осыған орай туындайтын түрлі қиыншылық пен қауіп-қатерге қарамастан олар ар-намыс, атақ-даңқ және береке-дәулет үшін қызмет етеді. Ал бірақ, өзің айтқандай, ниет қылып жүрген және жүзеге асырмақ ойың бар ісіңмен сен құдайдан қайыр көре алмайсың, жан рақатына кенеле алмайсың, адамдар арасынан құрмет-қошемет таба алмайсың, өйткені тіпті бәрі өзің тілегендей болып аяқталған күнде де, бәрібір бұл саған анау айтқан қуаныш та, пайда да, абырой да әкеле қоймайды. Ал, егер бәрі басқаша аяқталатын жағдайда сенің күніңді ит басына бермесін, өйткені қандай бақытсыздыққа тап болғаныңды жан баласы білмейтіні жайындағы ой саған жеңілдік әкелмейді, — оны сен өзің білесің, осының өзі-ақ жаныңды жегідей жеп, жігеріңді құм қылып, жүнжітіп жіберуге жетіп жатыр. Осы айтқан сөзімнің дәлелі ретінде саған атақты ақын Луиджи Тансиллоның Шадияр Петрдің көз жасы атты туындысының алғашқы бөлімін тәмамдаған шумақтарын келтірейін, — олар мынадай: