Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Соны айтып, қораның көлеңкесiне паналап отырған жерiнен асығып, ұшып тұрды.

– Атты әкел, тез үйге жетейiк! – дедi. Әйгерiм мен балаларын көп сағынған асығыстық қалпын тағы тапты.

Баймағамбет атты көпке шейiн әкелмедi. Өресiн кең салған екен. Екi ат адырға кiрiп, ұзап кетiптi. Сабырсызданған Абай жолдасын ұзақ күттi. Ызаланып күтедi. Бұл уақыттарда Абай Әйгерiмдi дамылсыз ойлайды.

Оңаша ауыл. Жайлауға бармай, елсiз жайқын Ералы мен Ойқұдықта қалған. Бұл күнде сарғайған, жым-жырт құлазыған далада ұмыт қалған бiр үзiк – бiр шоғыр ғана тiрлiктей. Өмiр – барлықтың азғантай белгiсiндей. Айнала қыбыр етпес, мәңгi үн қатпас иен дала, сар дала. Ол үнсiз даланың ертегiсiндей боп, шыны емес, бұлдыр мұнар ертегiсiндей боп, ашық ыстық күнде, бұлың-бұлың етiп, буалдыр ойнап тұратын көк сағым бар. Қазiрде Абай өзiнiң аулы отырған тұсы осы-ау деп, Ойқұдық даласына қараса, сол көк сағым неше түрлi құбылып, көзбен ойнайды. Сар даланы, меңiреу, есiз жапан түз, құла түз дегiзбей, тiрлiкке, ғажайып заттарға толтырады. Жұмбақ – жан иелерiне толы деп танытқандай. Сағым алдайды. Сағым – қиялдай. Жоқтан жұбаныш, алданыш тудырады. Бiресе Ералы, Ойқұдықтар, ұшы-қиыры жоқ көк күмбездi шаhарға толғандай. Бейне көк сарайлар орнағандай. Бiресе кейбiр қара шоғыр жерден үзiлiп, жұмырланып, көк аспанда мұғаллақ тiршiлiк еткендей. Мал ма, әлде қараған, шеңгел ме? Аса бiр көп шашыранды шоғырлар, сол алыс көк тұманды, көкжиек iшiнде ерсiлi-қарсылы ұйтқи жүредi. Бұлан салып, қараушыны өзiне тартып, "мұнда-мұндалап" шақырғандай. Қадалып, қоймастан шақырғандай.

"Қиял деген, үмiт сағым осы-ау! Дәл соның көзге көрiнген ойнамалы, айнымалы кескiнi осы-ау!" дейдi Абай. Елсiз жапанда жалғыз қалған жанның, сол жалғыздығымен ойнаған алданышты тамашалайды. Бiрақ бұл жолы осынау жалған дүние iшiнде, елсiз дала арасында, жалғыз ауыл қалған – өзiнiң кiшкене аулы. Ондағы кiшкене балаларын, жалғыз жас жарын, аяулы, көрiктi жарын, Абай үлкен бiр жанашырмен сағынып, аяп, еске алады.

Ұзарып өскен сар селеу, оңнан соққан баяу жел астында тынымсыз қозғалады. Күмiс толқын бетiндей боп, кейде жылтырай түсiп, сәл сыбырдай ғана, болымсыз жыбыр қағады. Көзге iлiнер-iлiнбес жиi толқын. Жаңа жiбек жүзiндей, үнемi тынымсыз құбылған, ақ теңiздiң жүзi жатыр. Күз тақау болғандықтан бетеге – бурыл, көде – сарғыш. Көктемде жасыл желек, көк шашақ атқан сасыр, қурай да қазiр қызара сарғайған. Семiп солған реңiмен өтiп жатқан дәурендi, семiп қалған өмiр-тiлек дәрменсiздiгiн дәлелдейдi.

Алыста қоңыр көкшiл тартып, бүктүсiп жатқан бiр адыр Шолақ-терек көрiнедi. Ойқұдықтың қала жақ алдындағы, қара жол асатын ұзын жота, ақ қайқаң – Қасқабұлақ, Шолпан адырлары көрiнедi. Бәрiнде де елсiздiк. Өлi дүниедей үнсiздiк, сарылғандық бар. Абай өзiнен-өзi жетiмсiреп, жүдеулiк сезедi.

Иен дүние, тұл дүние сырына бой ұрсаң, шынайы жалғыздықты қатты ойлатады. Ол жалғыздықты Абай осы орыннан аса бiр терең, өткiр түрде таныды. Жүрегiн шанышқандай, қатты сезiндi. Алдағы аулын, ондағы барлық жандарын тағы да аяп, асығып кеттi.

Осы отырыста Абай бiрталай ыстық сезiмдерiн қорытады. "Осындай иен елсiз сахараны отан, мекен еткен қазақ халқының көрнегi жүдеу ғой! Үлкен есiз дүние iшiнде анадай аз ауыл, шарасыз жалғыз-жалғыз ауыл болып отырғаны мынау. Қазiргi қазақ жайлаған жердiң бәрi осы. Бәрiнде ел аз, иесiздiк мол. Iргелi мекен, өнерлi шаhар жоқ. Алты айлық құла түз, құм сахарада, сараң қатынның кең дастарқанға шашып тастаған бiр-екi уыс бауырсағындай шашылған, панасыз ел ғой", – дейдi.

Ойқұдықтағы аулына Абай салқын түсе, күн батардан аз бұрын ғана жеттi. Ауылға тақай бергенде, бұларды танып, қуана жүгiрiп, балалар шықты. Үлкендер далада, үй сыртында тосып, қарсы алды.