Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Семейден қайтқаннан берi Абай бұрынғы Әйгерiмнен адасып қалғандай болатын. Ол осы күнде оқта-текте, осындай бiр кездерде, Абайға айтқан бiрер ауыз қысқа-қияс сөзiмен көптi бiлдiретiн. Бұрын қалтқысыз сүйiскен шақта Абайдың сөзiнен сөзi, ойынан ойы, демiнен демi үзiлiп, айрылмаушы едi. Ендiгi Әйгерiм Абай жайын жарым лепестен.бiлуден жаңылып, танып кеткен. Мынау сөзi де – iштегi жатырқаудың, салқындықтың ызғары.

Абай Әмiр үшiн қапалы едi. Әйгерiм үй iшiндегi тiрлiгiнде тығырыққа қамады .. Бақыт, шаттық үйiне мұң кiрдi. Күн шуақты райыс, ыстық мекенiнен кәдiмгi көпшiлiктiң ерлi-байлы тiрлiгi келдi. Кейiсi, кiрбеңi көп, кiнәсы мен мiнi көп өмiрдiң күңгiрт жүздi күзi жеттi.

Бәрiнiң себебi – Салтанат. Жазықсыз Салтанат. Оның ойының жазықсыздығы мен Абай басының кiнасыздығын Әйгерiм ескермедi. Қайта ойланып, бiр сәт болса да ұғынайын демедi. Әйгерiмнiң бұны Әмiр жөнiнде орынсыз кiнәлағанын дауласпай тыңдады. Бiрақ өзiнiң сол Әмiр үшiң ең алғашқы рет әкесi Құнанбаймен жағадан алып жұлқысардай алысқанын еске алды. Одан алған қатты қарғысты да ойлай отырып, өз-өзiне ащы бiр мысқылмен күлгендей болды. Бiр жақтан әке дұспан – бұның қазасын тiлеп, қарғыс айтты. Екiншi жақтан жалғыз, жарқын – "сүйiктi жақын жан" деген Әйгерiм мынау. Ол да көңiлiн Абайдан жат еттi. Нелiктен жат еттi? Абай iстеген қылмыстан ба, кешiрмес кiнә-сұмдық, қиянаттан ба? Дос жүректен Абай азғандықтан ба? Әйгерiмдi Салтанатқа айырбастағандықтан ба? Жоқ, олай емес – бұның бәрi де жоқ едi. Әйгерiм ойлағандай емес едi.

Салтанат басын, жас қасиетiн ойлағанда. Абай оны ерекше бiр тамашалап, алғыспен еске алудан тыйыла алмайтыны рас. Сол кездегi өзiн ойласа, Салтанат тазалығына сай, бой тежеп, өзiн жақсы ұстағанына қайран да қалады. Бiрақ сонымен қатар, өзiн өзi күдiктенбей құптаған мақтаныш сезедi. Салтанаттай жан бұның өмiрiнде сондайлық боп тағы кездессе, Абай өзiн және де сондай ұстармын, ұстауды серт етермiн деп нықтай түседi. Өзiнiң осы жөндегi мiнезiн қызығып, сүйсiнiп құптайды. Себебi Абай ұғымынша – бұнысы оның жаңа сыпаты. Қазақ жастарында, бұл жүрген қауымда кездеспейтiн жаңа мiнез, жаңа тәрбие айғағы. Абайдың кiтап жүзiнен алған бiлiм нәрi. Адамгершiлiктi, адалдық қасиеттi бұған жақсы иландырып, көңiлiне терең тамырлы дән етiп еккен орыс кiтабының тәрбиесi. Абай жалғыздық сезсе де, бiр жағынан зор шүкiрлiк етедi. " бiлiм ғана өсiрмей, тағлым-тәрбие алып та келедi екемiн-ау! Салтанатпен арамызда, қазақ жiгiтi иланбайтын мiнез табуым, сол тәрбиемнен екен-ау!" деп ойлады.

Осыны Әйгерiм де түсiнбедi. Ол жiгiт пен қыз арасында кiршiксiз адамгершiлiк достығы болуы мүмкiн екенiн ойламады. Ойлауға санасы жетпедi-ау. Бұл сөзбен иландыратын, сездiретiн жай емес. Iштей тәрбие, бiлiмдi тәрбиеде Абайдан өзге, оқшау, жырақ тұр. Абай оның дертiн жазар ем таппай қойды. Талай рет Салтанат жайындағы сөзге Әйгерiмдi ойландырып көрмек болып едi. Бiрақ оның бар сөзден тыйылып, қабағы ызамен түйiлiп, тартынып қалатынын көредi. Екеуi әзiрше өткелсiз екi жағада. Қазiр дәл мына шақта, Абай осы күйдi ерекше терең сезiндi. Өзiн өзi құлазыған жалғыздық iшiнде көрiп, тағы да ауыр күрсiнiп алды.

Әйгерiм өзiнiң жаңағы сөзi Абайға ауыр тигенiн анық аңғарып, бұрыла қарап едi. Ерiнiң жүзiне: "Ренжiтiп алдым ба?" дегендей қарады. Абай бұның көзiне үлкен уайыммен қадала қарап отырып, айтар сөзiн Ерболға арнады.

– Ербол-ай! Дүние қапа боп кеттi ғой. Ақыл тапшы, қайда жоғалсақ екен? Құла түзге кетсек те, бiр жаққа маңып, сiлкiнiп қайтайықшы! – дедi.

Осыдан соң Ербол ғана емес, Шәкенi де Баймағамбет пен Бәшейдi де мәслихатына алып отырып, бiр байлау жасасты.

Шәке ендi бiр азда Шыңғыс сыртындағы елсiз, есiз боп қалған жайлауға бүркiт алып, мерген ертiп, аң сапарына шықпақшы екен. Бұл өңiрдiң аңшылары күздiң осы шағында, сондай аңшылық жолына, " салбуырынға " аттанушы едi.