Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Сенбi күн кештерде, Баймағамбет ат-шанамен жалғыз кетiп, бiр пәтерден Әбiштi, тағы бiр пәтерден Мағаш пен Күлбаданды алып келедi. Олар екi түн, бiр күн әкесiнiң қасында аунап-қунап, тынығып, қуанысып қалады. Абай балаларының қонаққа келетiн кештерiн ел қазағына бермеуге, бөлмеуге тырысады.

Балаларға өзi әңгiме айтады. Немесе Баймағамбетке ертегi айтқызып бередi. Тағы бiр кез топ болып, ән салысып, аса бiр көңiлдi, рахат кештер өткiзедi.

Абай жұмасына немесе он күнде бiр Әбiштiң пәтерiне барады. Ондағы үлкен тәрбиелi, сұлу жүздi, бурыл шаш Анна Николаевна атты Әбiштiң "хозяйкасымен" ұзақ әңгiмелесiп қайтады. Тағы бiр кез Мағаш пен Күлбадандай екi еркек, екi әйел баласы бар Екатерина Петровнаның үйiне барады. Өлген офицердiң тұл қатыны, көп баланың тәрбиесiн өзiнiң жалғыз ғана оқытушылық, ұзақ еңбегiмен атқарып келе жатқан. Бұл үйге Абай анда-санда балаларының пәтер ақысынан басқа, Баймағамбетке шанаға салдырып, тұтас қойдың етiн, қаптаған ұн, кейде отын сияқтыларды есептен тыс апарғызып тастайды.

Осы жолы өз балаларының ғана оқуы емес, тағы бiрнеше жетiм жастарды Абай өз талабымен оқуға бергiздi. Бұл балаларды көршiлес жатақтарынан арнаулы кiсiлермен алғызған. Соның бiрi – Ералы жатағындағы Әнет, Молдабай баласы Дәнияр деген жетiм бала. Бұның оқуға түсуi – өзi бiр өрескел күйден туған. Соңғы екi жыл бойында корпус пен Семей жандаралы тарапынан шыққан бiр бұйрықта қазақтан болыс басы бiр бала орысша оқуға берiлсiн делiнген. Сол бұйрық Тобықты болыстарына барса, әкесi бар баланы ешбiр ауыл қимаған да, бермеген. Берсе жетiм берiлсiн деп, ол жетiмдерге және де иелер табылып, құнын төлемесе берместей болған. Қысқасы қас надандық. Түйсiксiз тоң мойындық етiп жүрген-дi. Осы жайды бiр күн Абайға Михайлов сөз қып едi. Күйiнiшпен күлiп отырып, "бар Семипалат уезi жиылып, бiр баласын оқуға беруге қимайды. Осының не шарасы бар?" деп сұраған.

Сол хабарды бiлiсiмен Абай Тобықтының өзi бiлген, тiлiн алады дейтiн адамдардың барлығына қалада жатып хат жазған. Шыңғыс болысының есебiне деп, жатақ баласы Дәниярды қалаға алғызып кеп, интернатқа бергiздi. Молдабайға сәлем айтып, Шағаннан тапқаны – сол ел iшiнде отырған аз үйлi қырғыздың жетiм баласы Омарбек. Оны да орысша оқуға бергiздi. Тәкежанға хат жазып, Қызыл-адырдан және бiр жетiм баланы, Құрманбай дегендi алғызды. Ералы жатағына бұдан тыс және бiр-екi баланы оқуға бергiздi. Олар Абайдың өзiнiң аталас елi емес, Мамайдан шыққан, жатақ балалары. Екi жетiм, Садуақас, Қасен деген балалар болатын. Бұл екеуiн Абай мұсылманша оқуға бергiздi. Жатақ жөнiнде "тым құрса олардың жас буынынан азды-көптi саңылау болсын. Әлде сордан көзi ашылар ма. Көбiне көмегi тиер ме!" деп, Абай осы күз айрықша бiр шұғылданып ойланған. Жатақ жайы қалада жүрген Абайға да уайым салған.

Анау жылы Балқыбек-сиязында Абай әперген мал жатаққа түгел тимептi. Сияз басынан Ералыға шейiн аман жеткiзгенмен, отыз қараның он жуан тұғырын сол күзде бiрден, екiден тасымалдап, белгiсiз бiр ұрылар тағы тоздырып әкетiптi.

Жатақ жайын қалада жатып естiп жүрген Абай, тым құрса тозбас дәулет – ғылымға бұлардың тобынан да, бiреулер қол артсын" деп, жаңағы балаларды бар Тобықты iшiнен, әдейi осы ортадан iрiктеп алғызған.

Қыстың ортасы ауып, ендi қаладан елге қайтар кез жеткенде, тағы бiр сенбiнiң кешiнде, Абай Баймағамбеттi жарым күндей жүргiздi. Қаланың әр жерiнде тұрған жаңағы оқушы балалардың барлығын өз пәтерiне шақырып алды. Соларға өз алдында еркiндетiп ән салдырды. Асық ойнатып, жаңылтпаш, жұмбақ айтқыздырып, емiн-еркiн бой жаздырды. Сонымен, кешкi ет алдында азғана бiр толаста "балалар!" дедi. Жас қонақтарын, өз балаларын салмақты үнмен өзiне қаратып алды. Бүгiн күндiз жазып қойған бiр табақ қағазды алып отырып, үнсiз аңырған балаларға бiр өлең оқып бердi.

Жасымда ғылым бар деп ескермедім,

Пайдасын көре тұра тексермедім…–