Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Есігі түрулі түңлігі шалқая ашылған кең үйге көктем сәскесiнiң бар тынысы, бар үнi мол кiрiп тұр. Биiк сүйек төсек жанында дөңгелек үстелге шынтақтап оңаша ғана отырған Абайға есiктен кiрген самал да жайлы.

Таласа, жарыса бiлiнген изен, жусан, жас бетеге иiстерi де күн шуақ ты салқын сәскенiң хош лебiндей. Шырылдап ұшқан бозторғай үнi бiр кезек үй үстiндегi аспанға iлiнiп, қадалып тұрып қалып, қырық құбылады.

Ақшоқының жақын сайларынан анда-санда үн қатып, көкек шақырады. Үнемi жауапсыз сұрағын қайталай қадалтып, сұңқ-сұңқ етедi. Дүниенiң ең бiр жазықсыз, аңқау үнпазы өз жұбайын шақырам деп, кiшкене сырын кең тау-тасқа да паш етедi.

Кейде жақын жердегi кең жайылым – "Қорықтан" адырға қарай шеттей ұшқан топ үйректердiң сыпсың қанат қағыстары естiледi. Ұяны сай тастан, iндi моладан салып ап, жұп-жұбайлы күндерге жаңа ауысқан саралақаз, италақаздар үн салып өтедi. Абай кiтап оқып отырса да, көктемнiң осы сияқты көп алуан жаңа тiрлiгiн үнемi қатар сезедi. Ойлай сезедi.

Үй жанынан кiшкене, шымыр тұяқтарымен шапшаң дүбiрлеп, топыр салып, жас қозы-лақтар жүгiрiп өттi. Бiр болымсыз себептен үркiп, ұйтқып безгендей. Әлi өмiр танымайтын жас буын өз тiрлiгiн үрке сүйедi.

Көршi үйден осы қозылардай оқушы балалардың да жамыраған үнi Абай құлағына оқтын-оқтын естiлiп қалады. О да адам көктемiнiң жас төлдi, балапанды тiрлiк үнi.

Абай кiтабын оқи отыра, даланың кей дыбыс, иiстерiн үстiрт қана сезiнсе, кейде оңай оралған қатар ойды жаңағыдай ойлай да отыр.

Еңсесi биiк отаудың оң жақтағы тұскиiз, шымылдығына шаңырақтан түскен күн сәулесiнде көктемдiк, жаңа ашық рең бар. Таза сыпырылып, таза жиылған оңаша үй Абай көңiлiн көтерiңкi етедi. Өзiне өзi тиген еркiн шақта, жас жасаулы, жарастықты жаңа көктемдi үйден, тыстан бiрдей сезiп, өзiнше бiр қуанышпен тын алады.

Кiтабына тағы да ерекше сүйсiнген ынтамен үңiледi. Бұл кiтапқа қазiрдегi Абай ықыласы тiптi бөлек. Ол ықылас – кiтап пен оқушы Абай арасында туған жақсы бiр ұғынысудан. Орыс тiлiнде жазылған ұзақ әңгiменi Абайдың ең алғаш рет еркiн ұғып, тiл бөтендiгiн жеңген кезi осы. Ұғымды болған кiтап бiрiншi өткел болды. Таза, сара, ашық өткелдей. Абайдың көп жылдан берi жетсем деп, тырмысып созылған, арманды жағасына шығаратын өткел.

Биылғы өткен қыс бойы Абай неше алуан "тәпсiрлердi" серiк етiп, жалғыз табандап қадалғаны – орыс кiтабы едi. Аяғында осы көктемде, жаңа дүние саңылауы шын жарқырап ашыла бастағандай болған соң, Пушкинге ауысқан. Қара сөзiнен бастаған. Қазiрдегi өздiгiнен оқып, ұғып келе жатқаны – Пушкиннiң ұзақ әңгiмесi "Дубровский". Тiлiн берген "Дубровский" хиқаясы өзегiн де бердi.

Осы таңертеңгi оңаша отырыста Абайдың бар дүниенi, үй-мекендi, кең тынысты көктемдi өзгеше шат, жарқын көңiлмен сезуiнiң себебi де, сол жаңа тыныс, жақын дос болған, қызық кiтаптан ауысқан әсер едi. Көптен бұндай қуанған да емес сияқты.

Былтырғы жаз бен өткен қыс бойында барлық iстен, сөзден безер боп, қашып жатып алып, үйден шықпай қойғанының да, ендi мiнi, орайы қайтты.

Майбасар, Тәкежан, Жиреншелер бұны сырттан қалжың, әзiл етiп: "Әйгерiмдi алды да, дидарынан көз ала алмай қалды ғой. Аспандап жүрген жiгiтiң жылан арбаған торғайдай топ етiп түстi ғой Байшора қызының қасына!" десетiн.

Абай соны ести түсiп, күле жүрiп, бұрынғы медреседе ынта берген ұқыпты шәкiрт қалпынан танбаған. Ешкiмге iшiн ашып ақыл салмаса да, ендi өмiр өрiсiнiң өзiн де қалаға қарай жақын беттету керек деген. Сонымен, қар кетiсiмен әлi елдiң бәрi қыстауда отырғанда, осы Ақшоқыға көштi. Әйгерiмнiң ғана отауын алып, осы арадан өзiне бөлек қыстау салғызып алмақ боп келген. Жидебайда шешенiң үйi, Оспан, Дiлдәлар қалған-ды.