Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– "Ешбiр ғұлама" дейсiз, "айтпаған" дедiңiз. Өзгенi қойғанда пайғамбардың хәдисiнде, ғұламаның жазу жазған қара сиясы -шәhидтiң қанынан қымбат" деген сөздi қайтесiз? Екiншi – ғалемнiң, инсi жанның жаралмыш тарихын, тек "Қыссасүл-әнбиеден " бiлген бiлiмнiң аты да бiлiм бе? Адам қауымының, бар нәсiлiнiң мiнез-құлқын тек қана "Қырық-хәдис", "Лаухынама", "Фихқкәйдәни" тұрғысынан танып бiлген де жұбаныш па? – деп едi.

Кiшкене-молда бұған да жауап қатты.

– Ол аз болса, оқыңыз! Бар ғұмырыңызды сарф етiп оқып көрiңiз. Бәлки, мұсылман ғұламаларын оқыңыз. Сiздi бiр ғұмырыңызға жетерлiк бiлiм содан да табылар!

Абай ендiгi сөздi кең өсиетке салды.

– Мен сiзге хайранмын да, молда! Мұсылманшылық қағидасы" ғылым қайда болса, кiмде болса, сонан ал " десе болар едi. Сiз айтқан өрiс менiң де бiраз шарлаған жерлерiм. Мен ғылымның, яғни фәннiң, көп ғасырлар бойы адам баласы жиған қазынасына қол артамын деп, сапар шектiм. Сiз оқымаған адам болсаңыз бiр сәрi. Өзiңiз ұстаз саналасыз. Бiрақ, ғылымды бiр-ақ жолдан, бiр-ақ тар асудан iзде дейсiз. Ғылым демек, шексiз кең дүние демек емес пе едi. Мұсылман ғұламаларының даналары Сократ хәкимнен, Афлатоннан, Аристотельден оқымап па? Солар мұсылман ба едi! Айлар, жылдар бойы iздеп отырған бiр талибұлғылымды көресiз де, iзденбе, алысқа ұмтылма " деп етектен тартасыз! – деп, бiраз отырды. – Қысқасы, бұл жолда сiз бенен бiз ұғыспаспыз. Тек әрбiр өмiр, әрбiр талаптың өзiнiң жететiн бiр бәйге төбесi, қарақшысы болады ғой! Сол жерде сөйлесермiз! Менiң талабым – талап, өрiсiм алдымда. Сөз тәмам! – дедi де, сырлы қара шақшаны тырнағымен сырт-сырт қаға түсiп, насыбайын атты. Өңi тағы да қобалжып барып тоқтады.

Ербол бағанадан үндемей тыңдап отыр едi. Ол оқымаған болса да, байымдағыш, жүйрiк көкiрегiмен өзiнiң досын мақұл көрген-дi. Ендi қалжыңға салып, сылқ-сылқ күлiп алды.

– Мен өзiм қарапайым кiсiмiн. "Дүмше молда дiн бұзар" дегеннiң қандай болғанын да көп аңғармаймын. Бiрақ бiр түйгенiм бар. Оны да Абай арқылы аңғарып жүрмiн. Осы бiздiң молдаларымыз кейде мұсылман емес елдiң өнерiне келгенде, кәдiмгi осы өзiмiз көрiп жүрген Тобықты iшiндегi Ырғызбай, Жiгiтек мiнезiн iстеп кетедi. Әдiл де болса Қарабатырдың, Әнеттiң, Бәкең мен Борсақтың сөзiн өре бастырғысы келе ме, бiздiң мына Майбасар, Тәкежан, Бейсембiлердiң?! – дегенде, Абай қатты күлiп, сүйсiнiп кеттi. Ербол өз сөзiн аяқтай түстi. Бiздiң молданың орыс кiтабы мен өнерiне iстеп отырған зорлығы дәл Майбасардың Құлыншақ балаларына iстеймiн деген зорлығы секiлдi деп бiлемiн, – дедi.

Ерболды Абай, Әйгерiм ғана емес, шұбат құйып отырған нұрлы жүздi, сұлу келiншек Злиха да қостаған. Абай Ерболға сүйсiнгеннен қатты күлдi, көп күлдi. Кiшкене-молда бұл мiнездердiң бәрiн тәрбиесiздiк, тұрпайылық сияқты танып, қабағын қатты шытынды да, үйден шығып кеттi. Көршi үйдегi шәкiрттер ортасына ызғарлы, ашулы жүзбен жеткен сияқты.

Молда барған мезгiлде балалар үйi, кешкi қозылардың үйшiктегi маңырағанындай, тегiс шулап жөнелдi. Жамырай үн қатты. Осы кезде Әйгерiм тұрып, есiктен аттап, тысқа шыға бере, келе жатқан бiр аттыларды көрiп, үй iшiне хабар бердi.

Үлкен ауылдың көшi келе ме екен? Бiр екi атты келедi ғой. Бұлар кiм өзi? – деп едi. Ербол үйде отырып:

– Кiм тәрiздi? Көш болса болар! – деп тысқа шығуға айналды. Әйгерiм келе жатқандарды әлi де аңғара алмай қадала қарап тұрып:

– Бiреуi еңгезердей бiр үлкен кiсi! – дедi де, артынан тез күлiп жiбердi. Жаным-ау, алпамсадай болған кiм десем, мынау Кенжем ғой. Сол емес пе? – деп үйден жаңа шыққан Ерболға бұрылды.