Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Әйгерiм бұл уақытта Абай алдында тұрған дөңгелек үстелге шашақты, жаңа дастарқан жайды. Тыстан, үнсiз ымменен жас келiншек Злиханы шақырып келтiрiп, шұбат сапыртып еркектерге ұсынды. Абай өзiнiң кiтап оқыған, шаттанған халiн қайта тапқандай боп, ендi Кiшкене-молдаға, Ерболға жаңағы айтқан машақатының рахатын бiлдiрмек болды.

Салқын, қою ақ шұбатты сырлы аяқтан сабырмен жұта отырып, өз алдында жаюлы жатқан орысша кiтаптың беттерiн аудара түстi.

– Қора салған да машақат. Қырман шапқан, былжыр басқан ол да машақат. Бiрақ талай жылдар iзденiп жүрген тiлегiне ұғымды тiлменен жауап қатпай жүрген мұсаннифлер кiтабын өзiңмен ұғысатын етiп алу, ол да аз машақат емес. Мынау Әйгерiм, Ербол куә. Молда, өзiңiз де сезерсiз, мен былтырғы жаз, биылғы қыс бойы бiр ғана талап соңында едiм.

Қазiр мiне сол талабымның салынып бiткен қорасын бiрiншi рет көргендей боп отырмын! – деп, бiраз тоқтап қалды.

Әйгерiм мен Ерболдарға "осы айтып отырғаным түсiнiксiз-ау" деген күдiкпен тоқтаған едi. Ендi тағы бiр жаңа ой келгенде Ерболға қарап сөйледi.

– Мына кiсi, Кiшкене-молда, жақсы бiледi. Ықыласты шәкiрт көп оқыған жылдар соңында, бiр уақыт жайшылықтағы оқып жүрген жылдарынан, айлар, күндерiнен бөлек бiр жаңалық табады. Дүние есiгi жүре бара өзiнен-өзi, оның ақыл көзiне, кең ашылып кеткендей болады. Оқушы, талапкер тiрлiгiнде ол ең бiр бақытты шақ. Бұны мына кiсiлер, молдалар, "мұталағасы ашылғаны" дейдi. Мен, өздерiңе мәлiм, көп iзденген, ұстазсыз шәкiрт халiмде, орыыстың тiлiнен сол мұталағам ашылған шаққа жеткендеймiн. Соған, Әйгерiм, Ербол, сендер Ақшоқыдағы қораның iргесiн көтерген кезде жеттiм десем болғандай. Менiң машақаттарымның да осындай сыры бар едi, достар, – дедi.

Бұл сөздi айтып тоқтағанда, Абайдың жүзiнде ақшыл сұрғылт тартқан бiр қобалжу бiлiндi. Тегiн сөз айтпаған сияқты. Сирек шығатын шыншыл, қуаныш толқыны.

Жарының түсiнен шынын жақсы танып, бағып өскен Әйгерiм Абайдың осы халiне қоса қуанғандай. Әлденеден көзi жасаурап, қызара сүйсiндi. Абайға мейiрлене қарады да, сыпайы күлiп:

– Ендеше шаттық молы сiзде екен. Қайырлы болсынның үлкенiн сiзге айттық бiз! – деп, Абайға жаңадан шұбат құйып, оң қолымен ұсынды. Ербол жауап қатқан жоқ. Бiрақ iштей табысқан көңiлмен, ақырын ғана күлiп қойды.

Бұл екеуiнен Кiшкене-молданың көңiлi басқа шықты. Ол әлi де Абайды мақұлдаған жоқ.

– "Мұталаға ашылды" демек, Мантих, Ғақайыдты оқып жүрiп, "Қафия", "Шарх-ғабдолланы" өз талабымен халфесiз, хазретсiз, дәрiссiз фәhiмлейтiн болса, соған айтса ләзiм. Болмаса, орыстың әллә нинди "шитри-мытриын" фәhiмләдiм деп, "мұталағаны" бұл жерде сөз қылу мүмкiн емес. Оныңыз hәм хата, Абай! – дедi.

Абай әуелi қабақ түйiп, бiр сәт қатты ашуланып, "тоқта, молда!" деп, зiлмен тыйып тастады. Артынан бiраз үндемей отырып, шұбаттан бiр жұтты да, салмақпен сөйледi.

– Бiздiң бүгiнгi хәлфә, хәзрет, көп ғұламаларымыздың осындай бiр соры бар едi. Кiшкене-молда, сiз де содан арылмаған жансыз ғой!

Кiшкене-молда қазiр тоқтайтындай емес екен:

– Абай, сiз исламият, ғарабият жолында сөйлесеңiз, мен ешнәрсе айтпас едiм. Сiз кiмнiң кiтабын, ненi айтып отырсыз? Дүнияуи ғылым мәжүси, насранилерде қаддимнен бар болатын, бәлки ешбiр мұсылман ғалимi оны өзiне қанағат қыларлық, шүкiрана етерлiк бiлiм санамағаны қайда? – дедi.

Абай, жаңа бiр бахас, ұзақ бахас боларын аңғарса да, Кiшкене-молдамен сөздi ұзартқысы келмедi. Ойында көп дәлелдер бола тұрып, молданы тоқтататын бiрер-ақ сөздi айтуды қажет деп бiлдi.