Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Абайды екi стражник жандарал кеңсесiне әкелiп, үстiңгi үлкен үйге кiргiздi. Бөлменiң төрiнде көлденең созылған ұзын стол бар. Абайды соған жақын тұрған ең шеткi орындыққа отырғызды. Аздан соң стол қасына шендi, сарала түймелi, ресми ұзын киiмдi үш-төрт адам келдi. Жастары әр шамалы. Абай байқаған жоқ, бұның сырт жағын ала осы бөлмеге оның дауын қуып жүрген адвокат Андреев те келген едi.

Бөлменiң Андреевке қарсы жақ бiр шетiндегi орындыққа чиновник Лосовский кеп отырды. Оның қасына ерген қасқа маңдай, қаба қара сақалды, кең жауырынды бiреу бар. Келбеттi келген қайратты ойлы адам. Ол осы кеңсе қызметкерi Михайлов. Өзiнен кейiнiрек отырғандықтан Абай оларды да байқаған жоқ.

Стол басына келген ұлықтардың үлкен бурыл сақал, қартаң кiсi ақшыл шашын шалқасынан қайырған. Сол өткiр, көкшiл көздi чиновник, бұл мәжiлiстi өзi басқара келе, Кошкиндi шақыртты. Ералыға барған шендi төре ажарымен сондағы суық, қыңыр түсiнде Тентек-ояз кiрдi. Үнсiз үйдiң iшiнде аяғын қатты басады, тәкаппар жүздi. Абай қатарындағы орындықтарға отырған жоқ. Стол жанына отырды. Ел кiсiсi кiрген жоқ.

Шұнақ құлақтау, тiк шашты, тайқы маңдай, жыпық көз, селдiр сары мұртты бiр тiлмаш, ұлықтар столының маңына таман отыр. Бұл тергеу Абай iсiн айрықша бiр қолға алған, арнаулы "отырыс" сияқты. Абайдың осы күнге шейiн жеке жауабында айтылған сөздердi қайта сұрау басталып едi.

Жауапкер Ералыда болған халдi түгелiмен шолды. Тентек=ояздың елдi қорлаған, заңға қарсы қаракетiн айтты. Дүре соғып, қамшы жұмсағанын да iрiккен жоқ. Тек iштей ойлаған тәсiлмен, Абай ендi Базаралыға болысқанын айтқан жоқ. Оны әдейi iрiктi де, өзiн Оразбайлар үшiн, қызмет адамдары үшiн намыстанған кiсi қып көрсеттi. Үкiметтiң өзi елмен бiрге сайлап бекiткен "халық билерiн" Оразбайларды Кошкиннiң ел көзiнше дүрелеп сабағанын баса айтты. Барлық әлек содан болды деп баян еттi. "Ондай Оязды ел қадiрлеуге мiндеттi емес едi. Сонда да ел бұл кiсiге түк iстеген жоқ. Үкiметтiң қадiрiн түсiргенге ренжiдi де, тек сайлауға қалмай тарап кеттi. Сол халық iшiнде болып, халықтың тапсыруы бойынша, айт деген сөзiн айтқан менiң тарапымнан бұл кiсiге iстелген ешбiр жаманшылық, қиянат бар ма екен?"- дедi.

Абай бiрталай сөздерiн адвокат жазып берген арызы бойынша айтты. Сондағы жазылған сөйлемдердiң есiнде қалғанын орысша қайталап айтты.

Арызынан көлденең шығып, қазiр осы арада жанынан қосып айтам деген дәлелдерiне келгенде, кейде бөгелiп, қиналып қалады. Сондай орысша тiл орамы жетпеген тұс болса, оң жақта отырған тiлмашқа салмақты талап етедi. Өтiнiшсiз тапсырма бергендей боп: "осы тұсын ғана жеткiзiп жiбер" дейдi. Бiрер сөйлемiн аудартады да, ар жағын тағы өзi алып кетедi. Ұлықпен ең алғаш рет, ұзақ тергеу сөзде, сол ұлықтың өз тiлiнде сөйлесiп тұрғанына Абай iштей ырза сияқты. Ол тiлдiң "мәт тәштитi" келмей қалады екен деп қымсынбайды. Жадында тұтқаны, тек дауының дәлелi мен желiсi. Көңiлдегi кейбiр қазақша шешен сөздi сол арада аударып айтады. Онысы кейде тыңдаушыларға қызық, сүйкiмдi көрiнедi.

Бұл мәжiлiс ағасы – кәрi советник, заңшыл адамға ұқсайды.

Сол төренiң бүгiнгi мiнезiнде екi түрлi өзгешелiк бiлiнiп тұр. Ең әуелi – сахаралық киргиздi патшалық чиновникпен көзбе-көз кездестiрiп, iстерiн қоса тергеу әдеттен тыс едi. Екiншi – сол кездестiруде кәрi төренiң осы екi адам жұмысына әдейiлеп шұқшиған өз басының есебi де бардай.

Абайдың алғашқы жауабын бөгемей қақпай, ұзақ айтқызу осы соңғы жайды анық аңғартқандай.

Шынында, сырты әдiлет сияқты болған мiнездiң қызық астары бар-ды. Бұл кәрi төре, бүгiнгi жандаралға жақын адам, бажа болатын. Осының балдызына үйленген жандарал төренi сүйетiн де сүйейтiн. Ал, төренiң өзi аса парақор кiсi болатын-ды.