Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Өзi берген сұрақтарының аңғары Абайды " айыптының өзi емес, шын айыпты адамдарды қорғаушы" дегендей. Өз бойымен тасалаушы есептi. Сондай сұрауының бiрiнде:

– Сiз қызмет адамы емессiз. Уезд начальнигi Қауменовтен де және Шоқа баласы, Сүйiндiк баласы сияқты қызмет адамынан да жауап алуға ықтиярлы. Сiз неге килiгесiз? Сiздi араластырған себеп не? Соны айтыңыз! – деп едi.

Абай шапшаң жауап бердi.

– Менi араластырған халық, Кошкин мырзаның жұртқа дүре соға бастағанын көрген халық, маған "аралас" деп бұйырды!

Бағанадан Абайға берiлiп тұрған еркiндiкке ызасы келiп отырған Тентек-ояз зекiп қоя бердi:

– Сiз халықтың кiмi едiңiз? Халық атынан сөйлеуге сiзге кiм право бердi? Ол күштi сiз қайдан алдыңыз?

Абай бұның зекiгенiнен қымсынған жоқ. Оған қарап мысқылдап күлiп жiбердi де, қарт советникке бұрылды.

– Бұл кiсi күш дейдi. Рас, бұның қасындағы стражниктерiндегi күш менде жоқ едi. Халық қолында да құрал жоқты. Бiрақ ол құралдан мықты қуат бар ғой. Тентек-ояз әмiрiнен астамырақ – әдiлет, ар әмiрi де бар. Бiздiң халқымыз ол туралы... – деп, ендiгi сөзiн тiлмашқа айтты. Осынымды жақсы жеткiзiңiз, – дедi де қазақша: – Бiздiң халқымыз күшiңе сенбе, адал iсiңе сен қиянатқа көнбе, әдiлдiкке атса да көн!" дейдi, – дедi бүгiнгi жауабының салмағын, сырын осы деп танытты.

Бұл сөз аударылған кезде Абайдың сыртында отырған Андреев, Лосовский, Михайловтар бiр-бiрiне қарасты.

Ендiгi тергеу қысқара бастады. Тентек-ояз бен Абай екеуi бұл уақытта беттесiп кiнәласқандай едi. Екi-үш рет шапшаң жауаптасып қалды. Ояз:

– Құнанбаев, сен Қауменовке болысып жүрсiң. Оның iнiсi – қарақшы! – деп едi. Абай:

– Мен ең әуелi, сiз сабағалы жатқан достарыма болыстым! – дедi.

– Жоқ, сенбеймiн, олар ғана емес. Саған Қауменовтi де құтқару керек болды. Шатақты сол үшiн шығардың.

– Мен шынымды айттым. Бiрақ Қауменовтi сөз қылсаңыз мен оны да ақтаймын.

– Ә! Солай деңiз. Ендi бiразда, сiз оның қашып кеткен разбойник iнiсiн де ақтарсыз! – деп Ояз тергеушi советникке қарап, – Құнанбаевтың мынау жауабын айрықша ескерулерiңiздi сұраймын, – дедi.

Абай да ендi советникке қарады.

– Қауменовтiң iнiсi қашқын болып кеткелi жылдан асты. Бұрын елде жүргенде ол бұзықтықты бiлмейтiн. Момын жiгiт болатын. Жоқ болып кеттi де, қылмыс еттi. Ел үшiн де, туғаны үшiн де жоғалды. Өздерiңiзге жүгiнейiн. Орыстың бiр селенiнен, мысалы, Семипалат облысынан шыққан крестьян жiгiт, айтайық, анау Орынборға барып, бұзықтық етiп жүрсiн. Ал сол үшiн, жiгiттiң туған селенiне барған Тентек-ояз сондағы старостаға, волостнойға, писарьға дүре соғып жатса, рұхсат етер ме едiңiздер? "Соныңыз мақұл болды!" деп Ояз орнында, шен дәрежесiн ұлғайта түсiп, ұстар ма едiңiздер? – дедi.

Бұдан кейiн соңғы сөз Тентек-ояздың: ел адамдарына дүре соққаным жоқ деген танған, жалған жауабына соғып едi. Абай оған келгенде, Тентек-оязға аса бiр жиренiш зiлiмен қарады.

– Сiз зорлықшы ғана емес, өтiрiкшi де болғыңыз келе ме? Қара адам жалған айтса, ұятсыздық деймiз. Ұлық жалған айтса, қылмыс демей не деймiз? Қылмысты болсаңыз, сiз менiң тергеушiм сияқты осы арада отыратын не орныңыз бар? Мен хайран қаламын! Жауабымды тоқтатамын. Бiрақ Кошкин мырзаның дүре соқтырғаны рас. Соның шындығына куәлiк берсiн. Чиновник Лосовский мырзадан осы туралы жауап алынуды өтiнемiн! – дедi.

Абай сөзi сонымен бiттi де, ендi қарт Лосовскийден қысқа ғана куәлiк сұрап едi. Ол Оязды жалтартпастан, жығып бердi.

– Дүре соғылғаны рас, Кошкин мырза заңға қарсы iс еттi. Бiрнеше кiсiнi менiң өз көзiмше дүрелеттi! – дедi.

Бұған қарсы Кошкин Лосовскийдiң өзiне жала жапқандай боп:

– Ар таза болса, қолмен iстеген терiс әрекет ауыр қылмыс емес. Мен арды сатқан, пара алған Ояз емеспiн! Қылмысқа қарсы ашуланып алысқаным рас! – дедi.