Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Иса бұл шақта үнемі арлан қасқырмен алысу үстінде жатыр. Көзі ашық сүзіле қарап жатса да, сол бір шапшып ұмтылып тұрған дұшпанын көреді. Тістері ақсиып, аузы арандай ашылып, енді болмаса сақ етіп Исаның бетіне қанды аузын салғалы тұрған қатал жау... Бір сәт шекесінен қаны сорғалап^ қасқырдың көзін жауып кетелі. Тағы біп қытты киналып жатқан шағында. Қасқырдың қанды шекесіне ақ орамал оралғандай болады. Арандай ашылған ажалды тістердің, иектің астына қап-қара сақал орнайды. Қасқырдың аузы қып-қызыл еріндерін қозғап, қатты боқтық айтады Исаға... Таяқтай қарумен салып та кетеді. Иса қарысып ұстасып тұр. Таяққа таласып та, қасқыр енді сол қасқыр аузы азуларымен Әзімбай боп кетеді. Мұны ұрып-соғып жауша өшігіп айдаған Әзімбай енді анық арлан бөрімен үнемі кезектесіп төнеді. Бірде қасқыр, бірде Әзімбай. Кейде жарым жүзі Әзімбай, жарым тұмсығы қасқыр боп қас-дұшпандары қосылып бірлесіп кетеді... «Жейміз! Құртамыз!.. Жоямыз!..» деп тұр. Иса сонымен қарысып, ерегісіп жатып мүлде талып кетті.

Осы күйден түн бойы айықпай жатқан науқасқа қайтып ес кір-меді. Таң ата кеудесіне сырыл араласты. Енді сұлық жатқан қалпында суына берді. Сойтіп, жығылғанына алтыншы күн дегенде алыптай ерлігі бар, үлкен адам жүрегі бар аяулы азамат қайтыс болды.

Талып, сұлап, үні өшіп сорлы шеше — Иіс қалды. Әксіп жылап өзі дертті жесір боп, жар қалды. Жандары шошыған екі шиеттей панасыз жетімдер зар қақты.

5

Шолпанның бауырында күнұзын Тәкежанның баласы мен жылқышылары мал үшін қырқысқан күні, сол Шолпаннан тай шаптырым жерде, Ақшоқыда, Абайдың іні-достары Лермонтовқа айрықша шұғылданып жатқан-ды.

Бұған себепші Абайдың өзі болған. Ол соңғы күндерде «Вадимге» ерекше қызықты. Осындай ер, өр кедейдің кекшіл ызасына қызыққан.

— Қазақ қауымы білерлік бір алуан асыл жан — мынау Вадим! Мен оның жайын өлеңмен дастан етіп баяндасам деген ниетке бекідім!— деп, күндіз түстік алдында, жас достарына көрікті келісіммен толқыған ұзақ өлең қатарларын оқып берген.

Батар күнге шымылдық көк бұлт кең, Толқынды қызыл торғын өртпенен тең! Өткен дәурен секілді нұры жайнап Арттағы мұнараға береді рең!..—

деп, құшырлы, қызғын толқынмен басталған жыр еді.

Вадим жайын Кәкітай оқып алған екен. Абайдың тапсыруы бойынша сол отырыста өзге ақындарға әңгімесін айтып берді.

Абай: «Дастан жазу үлгісін осы Ле^монтовтан үйрену бір үлкен өріс болады. Бұның көп дастанын Мағаш пен Кәкітай екеуің мына Дәрменге, Көкбайға, басқаларға да оқып, айтып беріндер. Ақылбай да орысша оқи алмайды. Білгенің, әлің жеткенің езгеңе тізгін үшын берсеңші!» деген.

Сонан соң Абайды Лермонтов томымен оңаша тастаған жастар кешке дейін түкпір үйде орыстың қадірлі, ұлы ақынның екінші кітабын ортаға алған. Оның қызықты, сымбат сырлы дастандарынан «Демонды» тамашалап оқысып, неше алуан ойлар айтысқан. Бақас-таластар бұндайда бәріне де ортақ қызық шақ болғандықтан олар Демон, Тамара туралы неше саққа ой-қиял өргізді. Демонды «әзәзіл» деп, оны «осынша қайнаған ыстық құмарлықпен елтітуді» Дәрмен мен Мағаш танданып қошеметтеді.

— Қандайлық батыл ой! ?

— Батыр ой ғана туғызатын кескін емес пе?— дескенде, Кәкітай:

— Тіпті, тәңіріңе, тағдырыңа да табынбай ма, қалай еді?— деген.

Осындай қобалжып толқыған ойға берілген жастар кешқе шейін Абай қасына келген де жоқ. Тек іңірдегі шайдың үстінде, Абай мәжілісінде, ақындар тобынан Көкбай, Мағауия, Дәрмен, Кәкітай отырғанда, жалғыз жолаушы Ақылбай келген.

Бұл кезде Ақылбай бәлек қыстау иесі болатын. Оның оіауы Байғабылдағы жатақтарға жақын Аралтөбе, Миялы деген жерде Ақшоқыдан жарым күндік жер.

Үйге кіріп шешініп, Абайдың төрдегі қонақтарының қатарына отыра бере, Ақылбай өзінің жай сейлейтін қоңырқай баяу үнімен әңгіме бастаған.

— Бауырдағы ел аман-есен бе?— деген Абайдың сұрауына жауап ретінде жаманат хабарды алдымен айтты.

— Бүгін Тәкежан ағамның қосын бір қалың жау тік көтере шауып кетті! Осындай жаманат хабар әкеп отырмын!— деді.