Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Құнанбай тұқымымен іштей бақталаста жүрген әр рудың жуандары ашық күле алмаса да, көздерін төмен салып, езу тартысты. Бірақ сырттары сабыр сақтаған болысады. Жиын қыбылжымай қалған жоқ. Сөйткенмен Базаралыны қостайтын бұл топ емес. «Сөзің жөн» дейтін мына болыс, билер емес. Оны да Базаралы біліп келген. Сонымен жаңағы сөзіне ілестіре, алдыңда отырған жуандардың бәрінің жүзін жағалай барлап шықты да, тағы бір сөзін оқ атқандай айтып қалды.

— Осынау созді айпым ғой! Бірақтағы бір шынымды және де айтайын. Бұны айтатын жерім сендер емес едіңдер! Ол менің халыққа айтатын, сенің өрқайсыңның сыртыңызда тұрған халыққа айтатын сөзім еді. Оларғалілхатым жетпес күн ем:ес пе? Біреу болмаса, біреу арқылы осынау мұратты сөзім, тым құрыса, жарым жұртқа жетер деп айтқан едім. Ал мен болдым. Ортаңа кеп

отырмын. Кескіле де турай бер мені,— деп тоқтап, басылып

отырды.

Бұл жүгіністе шешен сөзін Шұбар сөйледі. Орай дауын Базаралы да айтты. Көп билер дау үзаққа созылмайтынын ашық білсе де жылдам тауысқысы келмей, Базаралынан қағу сөздерді, тергеу, тексеру сәздерді көп сұрасқан. Кейбір болыстар қол-дарына қағаз, қарындаш алып, Базаралымен бірге аттанған қырық жігіттің аты-жөнін тізіп алмақта болды. Базаралы ондай жерге келгенде қысқа ғана, кесікті сөздер айтады.

— Кісі атын мен атамаймын. Алдына өзім келіп отырмын. Бастағандамен! Барды көтеретін де мен. Тағы да өзімді ұстап алып, байлат та айдат! Бірақ ендігі артыма ерген елімді көгеңдетіп тізгізе алмаймын!—деді.

Шұбармен қатты қағысқан айтыстың бір кезегінде, «Тәкежан менің құныкерім» деп те айтып салды.

— Ағам — Балағаз осының айдатуымен өлді. Інім — Оралбай, осылар шырмаған кесірдің салдарынан, елден безіп жүріп, ку дала, қу медиеңде көмусіз қалды. Тәкежанға бар істі істеген менің өзім! Оны істеткен менің бас кегім. Дәл өз басымның кегі. Елден қума, өзімнен қу! Өлтіріп тынасың ба!? Тірідей қара жерге көмдіріп тынасың ба? Есебінді айырғанда, бір өзіммен ғана айырасың!— деген.

Даудың сайып келген екіүдай қайшылығы осында болатын. Шұбар болса: «Бар бәле — түгел Жігітекке орнаған бәле! Атам Құнанбай, Бөжей тұсынан келе жатқан өштік-қастық бар, Базаралы соны ұстап, істеп отыр. Ендеше, бұның бір басы маған керек емес. Қырым ет жоқ қу басын неғыламын? Жауапты түгел Жігітек береді. Және ағайынды елдің арасында есітіп кәрмеген қастық істеді. Құба қалмақ заманын орнатты, шауып алып, қырып отыр. Сол малымның төлеуі ғана емес, әр тұяғымның айыбы анжысы бірге айтылмаса, бітімім жоқ. Өзге осындай содыр кедейлерге сойқаны тиіп, бәлесі жұқпасын. Орнынан тұрмастай ғып тепкі, соққы берілсін. Мал-пұлдың жазасы аямастай түгел айтылсын. Менің тілегім, талабым Төкежанның сегіз жүз жылқысы қырылды ғой, соның үлкені, кішісі бар тұяқ басына үш бестіден төлеу кесілсін! Шартым осы!» деді,

Күні бойы ырғасқан билердің өзара кеңесі сол күні кешке дейін созылды. Ымырт жабыла бере Базаралы, Шұбарларды билер қайта шақырып алып, Нұркенің аузымен ең соңғы кесіктерін жариялады. Жігітек түгелімей қаңды мойын жауапкер аталды. Бір Базаралы айыпты болғанымен ағайыны қоса куймей

құйыла алмайды. Отқа жақынның қолы күйеді. Тентегі үшін келесі қарыздар болмаса, бүзақы-бүлік қалай тыйылмақ? Олай болса, Базаралының бар ағайыны барлық мал-мүлкімен жауап береді. Тәкежанның сегіз жүз жылқысы үшін Жігітек жағы сол жылқының тұяғына екі бестіден, мың алты жүз бесті береді!—деп кесік айтты.

Осы қыс бойында бұл билік түгелімен іске асты. Барлық Жігітектен Құнанбай балаларымен іштесіп, табысып кеткен — Үркімбай, Байдалы, Жабай сияқты бай ауылдары аман қалды. Қалған орта шаруа және көбінше кедей ауыл үйлері тақыр, таза малынан айрылды. Жаз шыға бергеңде Тәкежан жылқыларына екі бестіден айып-жаза тартып, зорға құтылды.