Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Ояз халінің бұл кездегі бір қызығы, ол әлі күнге Тәкежан жылқысын қуып алып, қырып салатын қылмыстының кім екенін дәлді білмейтін. Әрі ұлыққа арқа сүйеп жүріп, әрі патшалық кеңсесін балаша алдап жүретін ел жуандары бұл тұста өзінің дағдылы тәсілі мен қулығынан жаңылған жоқ. Кісі атын атау керек болғанда, олар «Жігітеков! Кішекенов! Кеңгірбаев!» деп, бұдан пәлен жүз жыл бұрын өлген кәрі әруақтардың атын қағаздап жүр. Сол істің тап ортасындағы адам, патшалықтың каторгасынан қашып келген Базаралы Қаумен баласы екенін білдірмей, бүркеп ұстап келе жатқан. Осындай айлада Құнанбай балалары ойлаған есепті барлық Керей, Уақ, Бура, Сыбан, Бәсентиін атаулының болыс, биі түгел бірге ойласқан. Іштері білсе де патшалық кеңселеріне Базаралының дәл аты-жөнін атамады. Осыншалық бадырайған үлкен істің жөнінде мұншалық өрескел жасырын қалайша бойға сыйып жүргенін ойласа, күлкі келгендей. Патшалық әкімшілігінің қазақ сахарасын елдің жуандары арқылы билеудегі өрескел қызық бір қиыншылығы, ерсілігі есепті.

Нұркенің үйі Тобықты лаңымен жиылған болыс, бидің орталық үйі болды. Осы үйге Құнанбай балалары екі күн, үш күн өткенде тай, жабағы әкеліп немесе ту бие әкеліп, сойғызып тастайды. Күніне үштен, төрттен бордақы семіз қойларды сой-ғызып, үйткізеді. Ертенді-кеш ағыл-тегіл қымыз сапыртады. Бұл күнде қаланы көп жағалайтын, өздері саудагер жас болыстар: Темірғали, Айтқазы, Әлі, Рақыш, Оспан — бәрі де мәжілісті қызу, көңілді ету үшін кіршіме ішеді. Кешкі уақыттарда үлкендерден оқшауланып, бай Нұркенің жасауы көп үйлерінен оңаша бөлмелерді босаттырып алады. Сонда ән-сауығына ішкілігін қосып, мол ақшалар тігісіп, «жиырма бір» ойнайды. Қысқасы, жауапкер Жігітек жеткенше, он күндер бойында тарамай, қалың қауым болып жатқан болыс, билердің шығыны да аз емес.

Тінібек байдың туысы Нұрке Құнанбай балаларын қыр сахарадағы өз саудасына керек, үлкен орын санайтын. Бір жағы «құда» деп, екіншіден, өзі де сол Құнанбай балаларын мынадай іс үстінде озіне дос-жар етіп алмақ. Дау иесі Құнанбайлар болғандықтан, шығынның бәрі солардан болатынын біледі. Кейбір сойғызып жатқан сойыстарын аңдамағансып, өз қорасына қабыл алғызады. Бірақ сонымен қатар Твкежан, Оспан, Щұбарларға оңаша сөзінде:

- Қажы баласынан менің аяйтын д үнием жоқ. Сын кезінде, осындайда, өзің екенімді, досың екенімді білдірмек ниетім! Сендердің мынау жатқан қонағың жалғыз сендердікі емес, менің де қонағым. Құдайға шүкір, деулет жетеді,— дейтұғын.

Параның алды етіп, әр болыстың өзі болмаса да, қасындағы жүйрік шешен билеріне жиі-жиі сыйлар жасайды. Түлкі аяқтан, тамақ ішіктен және тіғіншіге тіккізген шапан-шапқыт бешпеттерден алуан түрлі киімдер кигізетін. Осындай ішкі есептері бір қорқаулар ордасындай құжынап жатқан қомағай тобыр ішіне қыстың жалтыр ашық күнінде, таңертеңгі шайдан соң, ықтиярсыздық жетелеген Базаралы келіп жетті. Қасына ерткен екі ғана жолдасы бар, олар — Әбді мен Сарбас.

Базаралылар келген соң істің тергеуі тез басталуға айналды. Сарбас көлденең кісілер арқылы жүгіністе Құнанбай жағынан кім сөйлейтінін біліп келіп, Базаралыға мәлім етті. Бұнымен дауға түсетін Шұбар екен. Өзге Құнанбай балаларының ішінен тілі орамды, айтқышы және Абайдан соңғы білгірі осы болып, жырылып шыға бастаған.

Шұбар Оспанға Абайдың айтқан сәлемін әкелген. Күнтуға Абай атынан хат әкелген де жайы бар. Бұл істері және жолшыбай Ақшоқыда Абай аулында болғаны — бәрі де Шұбарды Тәкежанға да екіжақты адам етіп көрсетті. Малы кеткен, ыза шеккен Тәкежанның бұл уақытта Құнанбай, Ырғызбай ішінен жарықшақ шығаратын ағайын болса, бәріне де өкпесі әзір. Ол ашынып, күйініп жүрген адам саналады. Сол себеші аға-іні де, ағайын да бұның қабағына қарайды. Оспан, Ысқақ, Майбасар сияқты туыстарының барлығын ол өз қасына қоршау етіп, соларға ертелі-кеш кінәшыл зілін тастап жүр.