Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Мағаш бұған және күлді де, кең көшеде сыймай сіресіп, қарлы жолды сықырлата соқтыртып келе жатқан талай шаналыларды нұсқады... Үш ат жегіп, қоңыраулатып бір топ еркек, әйел шулап өлең айтқан, сақылдап күлген мас қызу күйде лаулап өтті. Бұлардың аттары... Әбсәмет сияқты әдейі жарысқа шыққан, не желіскер, не жорғалар емес. Жай ғана күндегі жегінде жүрген сұлы мен кебекке кезек тойып, көбең семірген шаруаның мәстегі. Жабайы тұғырлары. Олар қатты жүріп шапқанда да барбаңдап, жүндес денелері қопал қимылдап, шанадағы мас қызу иелеріндей, жалбаңдап шабады. Көше бойындағы қалың елді келеңсіз қалыптарымен күлдіріп әзіл еткізеді. Оқта-текте өтетін осындай ішкен, қызған топтан басқа, Сельский сияқты көлденең, түзу кең көшеге сыя алмай сіресіп, сықырлап, маңайларына қар боратып, жел соқтырып өтіп жатқан жарысушы шаналар бар. Осылардың кейбіріне доға жел, ұзын аяқ, қыл сағақтар жегілген. Шаншылған құлақ, келте құйрықта да кербез бітім бар. Сондай ағылшын желіскерлері есіп өтеді.

Олардай асыл тұқым болмаса да, қазақ малынан шыққан әсем көсілген торы жорғалар, боз жорғалар, қара жорғалар да қар боратып, безек қағады. Орыс жылқысы, асыл тұқымды желіскерлер де өз жарыс, бәсекесін салып ағызып өтіп жатыр. Бір шақта Мағаш, Майқан қатарынан аңғарып, дауыстап айтысып қалды. Он шақты жорғалардың ең алдыңғы тобында, қояндай аппақ боз жорғамен үзеңгі қағысып Торжорға да безілдетіп келеді екен. Тұрғандар бір ауыздан "Әбсәмет, бас!" – деп еріксіз үн қатып, айғайласып қалды.

Жарыс жаңа басталыпты. Он жорға алдыңғы бір қылаң, бір баранды ұзатып жібермей, өкшелеп барады. Жарыс Колпаковский көшесімен барып, Ташкент аллейіне жетіп, содан паркті айналып, қайтадан Колпаковский көшесін орайды. Осы Сельскиймен тартып барып, ақ шіркеудің алдындағы алаңда, мал базарында тоқтайды.

Көпшілік сол хабарды естіген соң, енді жорғалардың бәйгесін көмбеде көргісі келді. Мағаштар қайтадан шанасына мініп, жортып отырып, ақ шіркеудің жанына кеп тоқтады. Бұл тұсқа жиылған жұрт та қалың екен. Қаланың алқын Мағаштар енді аңғарды. Мұнда бір топ көпшілік, оқып жүрген бала жастар.

Әредікте, әсіресе ақ түйме, сұр шинельдерімен гимназия оқушылары көбірек байқалады. Әр кеңсенің сары ала түймелі чиновниктері де әйелдерімен көріне түседі. Бірақ бар жиында ең қалың молшылық сары ала қылыш асынған, қызыл-сары тоқыма баулары айқыш-ұйқыш салбыраған полицейлер, урядник, стражниктер. Осылар ерекше көп боп көзге түседі. Олардың төрелері, жандарм офицерлері де жиі байқалады.

Солай болмасқа жол да жоқ. Себебі 90-шы жылдарда, мысалы, денсаулық сақтау ісіне жұмсалатын қаржының бәрі осы қалада полицияға жұмсалатын қаржының оннан біріндей-ақ болушы еді. Сондықтан да Әбіштің сау кезінде бұндағы дұрыс адамдармен талай рет болған ашық кеңесте: "Верный қаласында кім көп?" десе, "сәлде ораған молда шәкірт пен сары ала қылыш асынған жандарм көп" десетін.

Сол көптің бұл күнде де көрінісі мол. Қазақ, ноғай, тараншы жағын алғанда, олардың молы бес мешіттің медреселерінде оқитын шәкірт, халфелер. Ноғай бөрік киіскен осы қауым да бүгін масленкенің думанына, іңір қараңғысын жамыла көп топ болып келіскен көрінеді. Әрине, бұлардың үстіне саны аз болса да тамақ ішік, түлкі ішік, жанат ішіктерімен мақтана шіреніп шыққан орыс, ноғай байлары, тараншы, қазақ саудагерлері де көрінеді.

Енді бір алуан аса көп жұрт – бұл жиында қол созып жағалап жүрген, өте жүдеу жүзді қайыршылар. Анығында, бұл кездегі Алматы бір жағынан азық-тамақ, жеміс-дәннің молдығы өзгеше қала болса, сонымен қатар неше алуан халықтан шыққан өзгеше көп қайыршы, тіленшіге де мол еді. Бұлардың қалың бір тобы – соңғы жылдарда ішкі Ресейдің жерсіз қалған, аштыққа ұшыраған крестьяны. Мекен іздеп, қоныс-жай іздеп, адал еңбек, кәсіп қуып келген бұқара халық, қара шаруа болатын. Және соңғы жылдарда құм мен тауда болған қалың жұт себебінен бүкіл ауыл-аймағымен шұбырып босып кеткен қазақтың аш-арығы да көп.