Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

"Бұндай білімді кімнен көрдік", "қай қазақтың ділмәрі мен білгірі осындай қып бар қазақтың басын түгелдеп беріп еді", "мынау анық-ақ Оразекең айтқандай, ендігі қазаққа бас болғалы тұр екен", "өзі де тектіден шыққан ғой", "бұның ойы тегі қазақтың бәрін санап алып, содан іргелі ел құрайын деп жүр екен!" десіп, кең үйдің екі жақ деңгейінде созыла отырған Жанатай, Сәмен, Әзімбай, Шұбар, Жиреншелер кейде төреге естіртіп, кейде өзара қызып алып, қымыздың желігімен дәуірлей түсіп, мақтанға да басып, гу-гу етісіп қалады.

Әңгімелерін мынау отырған жұрт өзгеше таңырқап, тамашалап тыңдағандықтан Әзімқан төре "Энциклопедический словарьдан" жақсы жаттап алған қосымша деректерін тағы да айтып кетті.

– Жаңағы қалың отырған қазақтан басқа анау Орал, Торғай облыстарының қырық мыңға жуық елі сонау Орал тауына кіре жайлайды. Верхне-Орал, Челябі, Тройский дейтін ояздарды мекен етіп те кетеді. Одан басқа талай мыңдаған қазақ Хива хандығында өмір кешеді. Теке- түрікпенмен аралас Амудария бойында қырық мың қазақ бар. Самарқан облысында жиырма мың қазақ, Каспий атырабында қырық мыңнан аса қазақ тағы бар. Одан қала берсе, Қытай жерінде, сонау Қара Ертістің басында, Алтайдың түстік жақ сілемінде, Тарбағатай, Сауырдың іші-тысында, оң-терісінде тағы талай қазақ бар, – дейді.

Бұлардың көбін Әзімқан төре жүз-жүзге бөліп, талай-талай руларын атап та берді. Соны тыңдаушы Тобықтының бай-билері енді мүлде таңдай қағып, бас шайқасып, ауыз ашып қалған. Олардың көбінің атын тағы да Оразбай түйе сөйледі.

– Не керек, шырағым Әзімқан, тек жолың болсын! Он күннен бері сенің лебізіңді ести-ести ырза болғаным сонша, қай сипатыңды айтайын! Төрт тарапың сай келген, ендігі қазақтың хан-төресі сен екенсің! "Ханым сен, қарашың мен" десем дегідей кісім өзің екенсің! Өзге қазақтың "білдім, болдым" дегенінің бәрі сенің садағаң кетсін! – деп, қарқылдап бір күліп алды.

Жиренше жаққа жалғыз көзін бір қысып, бас изеп, Әзімбай жақты нұсқап та қалды. Дәл соңғы садаға кеткізіп отырғаны өзге емес, әр кезде аңдыған, аңдысқан жауы Абай екенін аңғартып отыр.

Бұл түні таңға тақау қалың жұрт Әзімқанды қошеметтеп мақтаумен болып, тарап кеткенде, Шұбар әлі де оған жабыса түсіп: "сұрайтыным бар, айтатыным көп" деп, қонақ үйлерге кетпей, қонып қалды. Әзімқанның да Шұбарды бір есептен керек еткен мұқтажы бар екен. Сол жөнде жиын аяғында ол Шұбармен қысқа түрде жауаптасып, сөйлесіп те қалып еді. Онысы Абайдың жайы. Төре Шұбардан Абайдың жөнін сұраған. Ол "Өлең жазатыны рас па және орысша білетіні шын ба?" – деп еді.

Шұбар Абайды көп білетін кісі қып көрсеткен жоқ. Бірақ "орысшаны долбарлайды" – деген. Мақтауға үйреншікті қызғанышы жібермеді. Өтірікті және бадырайтып айта алмады. Онысын және "өз туысын өзі мақтап тұр" деп айтпасын дегендей айлаға да жалғап, сыпайылыққа сала жасыра сөйлеген болады.

Бірақ бұл ойлағандай емес, Әзімқан Абайдың кейбір жайын білетін тәрізді. Ол туралап: "Абай Пушкин, Лepмонтовты аударып, өлең шығара ма, сол рас па?" – деп те сұрап қалды.

Шұбар мынау төренің Абай жөнінен нақтылы білетін дерегі барын аңдап қалды. Сондықтан да оған біраз шынды айтуға тура келді.

– Рас, Абай аударады. Аударғаны рас! – деп, қысқа болса да, дәл жауап берді.

Әзімқан Тобықты қазағын шешен тілімен тамсандырған жоқ болатын. Оның кейбір қазақ сөзін айтуында бұл өңірдің елінен көнелеу бір тілмен қазақылап сөйлеп қоятыны бар. Ол тобықтыларша "болмайды" деп айтпайды, "бомайды" дейді. "Ендеше" деген сөзді "еше" деп қояды. Қазір Шұбардың жаңағы Абай жөніндегі сараң хабарын ести бере қадала түсті.

– Еше, сол Абайдың Пушкин, Лермонтовтан қазақша жазғанын білесің бе? – деп сұрай қалды.

Шұбар төремен жанасуына Абай сөздері себеп болатынын енді анықтап, аңғарды. Жаңағы сұраққа ол "білем" деп жауап берді.