Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Осы жайдың бәрін әрі шешен, әрі ызалы үнмен күйіп тұрып, көкейге қондыра айтып өткен кездерінде, Абайға енді Тобықтының көбінің жүздері туралап қарай алмады. Абай көзімен көзі кездескендері жасқанып тайқи берді. Бұл жайда билер мен әкімдерге қажет болған деректің бәрін беріп алып, Абай сөзінің екінші бөлімінде көктемдегі шабуылға ауысты. Ол шабуылды жасап отырған бүгінгі күннің Құнанбайлары. Солар Көкен елін ғана зарлатып, күйдіріп отырған жоқ! –деген жайға соқты. Енді сол шабуылда қаза көрген, азап шеккен талай кедей жылқышы, қойшы, түйеші, нелер сіңірі шыққан кедейдің "сойыл соғар" деп атанып, Оразбайдың отына күйіп жатқан мұңын айтып кетті.

Бұл тұста да Абай қатты толқынып, өңі қуаң тартып, көзі сәл қанталай түсіп, аса демігіп, қобалжып тұрып сөйледі. Шынымен қиналған, ар түршігіп қиналған жайы бар. Сол күйлер жиылып, ширықтыра сөйлетеді.

– Мен осы куәлікке атаған күні келмей, бөгеліп келдім. Себебі, сол құдай ұрған шабуыл күні қазаға ұшыраған жандардың үй іштерінің, өздерінің жай-күйлерін біле барам деп бөгелдім. Кеше келгеннен бері күнұзын және түн бойы Көкеннің де, Тобықтының да көп жандарының шағымын тыңдап, көз жасын көрумен болдым. Оразбай аттандырып апарған қолдың ішінен он үш кісі Көкен елінің қолында қол-аяғына кісен салынып, тұтқын болып әлі жатыр. Қайтқан жоқ. Осы жиынға өздерінің сол сұмдық түні кем-кетік болып қалған жайын танытқалы кешегі күн нардай балғын, балуан азамат болған мынау Бостан, анау Құлжатай, Еңсебайлар келіп отыр. Біреуінің қолы шолақ боп қалған, біреуінің бар тісі құрыған. Біреуінің қабырғасы сынған. Бұлардың әрқайсысы бай да емес, бар да емес. Өңшең тақыр кедей егінші, еңбек сауған жандар еді. Естіп, ұғынып отырмын. Жүрегің түршігеді. Осылардың әрқайсысы асырап отырған қызыл қарын жас бала, айналасында қолдарына қараған жетім-жесір, кәрі-құртаң, ақсақ, тоқсақ бар екен. Дәл сол жаңағы үш бірдей жігіттің қолдарына қарап, бүгін алар азығынан айрылып, аш бұралып отырған жанның саны жиырма төрт кісі! – деп, Абай әуелі Көкен жағынан сол бүліктен жаза шегіп, жапа көрген талай үйлердің, талай жігіттердің әкелерін, шешелерін атап тұрып, күйген, түршіккен жүрекпен айтып шықты.

Содан кейін жаңа өзі алғаш атаған он үш кісі Тобықты тұтқындарын еске алды. Бұлардың бесеуі жылқышы, алтауы қойшы, екеуі атқосшы, ылғи малшы мен жалшы екен. Екеуі Оразбайдың малайы, біреуі Әзімбайдікі. Үшеуі Жанатай болыстыкі, тағы бірнешеуі Жиренше, Абралы тәрізді байлардың есігінде жүрген есесіз күнқақты жалшылары. Солардың бәрін Абай сұрастырып келсе, осы күнде үй іштері тентіреп, қайыр тілеп қалғаны да бар. Әке-шешесі, жас балалары "өлді" деп күнде жоқтап, зар қағып отыр. Сол барлық малшының қазіргі күнде үйлерінің барша жандары аштыққа, жыртық-шоқпыт қорлыққа қамалып отыр.

Осы жайын және де әp кісінің атын, бүгінгі тұрған мекенің, әкесін бұлжытпастан, жаңылмастан Абай атап өтіп, Самалбек тілмашқа айрықша өтініш жасады. Өзі атаған бар кедей-кепшіктің аттарын қағазға анықтап тіркетіп тұрды.

Ал, соларды апарып арандатып қайтқан Оразбай, Әзімбай, Жиренше, Сәмен болыс, Жанатай болыстар қылшығы құрымай, өз бетімен кете барды! – деді. Тағы бір кезек Абай тұтқынға түскен он үштен басқа, елге қайтса да қол-аяғы, басы-көзі кем боп қалған және оннан аса сойыл соғарды айтып өтті.

Бұл тұста Абайдың куәлігі бай-бағланның қорлығынан шықпай жүретін есесіз көптің көп заманнан бергі жоғын жоқтаған сөзге айналды. Бұл сөздер куәліктен асып, өкімге ауыса бастады. Жылаулардың жайын жеткізе айтқан Абай сөзі, болысу сөзі ғана емес, айыптау сөзі боп барады. Соны анық аңдаған Тобықтының Жөкен деген тобының ортасында отырған жастау, бұзық болыс Сәмен дабырлап сөйледі. Өз қасындағыларға Абайды кінәлап сөз қатты.

– Сайда саны, құмда ізі жоқ әлдекімдерге сонша әлек болғаны несі осы Абайдың? "Бояушы, бояушы" деп, сақалын бояп барады-ау! – деп, тістене түсіп, қатты ызаланып отыр.