Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Оны аңдаған кісі аз болғанмен, "Абай бір үлкен сөзді мегзеп тұр-ау!", "Абайлығын байқатып, биікке өрлеп барады-ау!" – деген жайды түсінген кісілер де бар сияқты.

Абайды ентелей тыңдаған өңшең жұпыны киімді Уақ, жатақ тобының арасында Дәрмен отыр еді. Айналада таңдай қағып, тамсана түсіп, анда-санда тілеулес дос-жар үн қатқан жандарды Дәрмен көп естіп отырды.

– Алда айналайын-ай!

– Аузыңнан айналдым, лебіңнен садаға, әмісе жолың болғай-ақ та!

– Әділетті сен айтпасаң кім айтар, тостым жолыңнан жақсылықты! – дескен сөздер жеткенде, Дәрмен өзі де Абайға көлденеңнен, бөгде кісінің көзімен тамашалай қарап қапты. Жазып жүрген қарасөзінде, өлең, өсиет, ақылында Абай қандай екенін Дәрмен аса жақсы білетін. Бірақ өмірде, шын тірлікте, күндегі қамау-қоршауында, көп Құнанбайлардың өсіп-өнген ортасында отыр.

"Шынайы ата намысы көлденең тұра қалса, осы Абай аттап өтер ме еді, жоқ па еді? Сол шақты бір көрсем-ау" деген ой Дәрменнің Абайға табынған дос көңілінің бір түкпірінде арылмай, айықпай жата беруші еді. Дәл қазіргі кезең Абайды сол Дәрмен ойлаған сын өткелдің "тар есік, тас босағасының" өзіне әкелді. "Қайтер екенсің, Абай аға!" – деп, Дәрмен өзгеше ентелеп, тына тыңдап қалды.

Әсіресе Абай қымтанып отырған билер жағынан тырс еткен үн, қыбыр еткен қимыл көрмесе де, өзінің сырт жағында тұрған иін тірескен қалың топтың ішінде таңдай қағып тұрғандар бар екенін аңдап тұр.

Жаңағы бастау сөзін бір буын бөліп тастап, енді бір кезде Абай осы жиын өзінен тілеген куәлікке ауысқанын айтты. Сол орайда Тобықтының Оразбайы ғана емес, әсіресе бұның аталас туыстары, ұраны бір ет жақындары қанын ішіне тартып, түршіге дем алатын бір сөздерге ауысты.

– Тобықтының Көкен елін осы көктемде шапқанын менен сұраудың қажеті жоқ. Оны жалған дейтін жан жоқ. Неге шапты? Көкен елі неліктен өзіне Тобықтының шабуылын жасатарлық қарсылыққа шықты? Осыған келейік! – деп алып, Абай енді бүгін емес, көп бұрын болған күйлерге ауысты.

– Мен Тобықтының ұлымын. Ешкімге сатылғам жоқ. Сондықтан да Тобықтының терісін айтам, тентегін, зорлығын, бұзықтығын айтам. Ол Тобықтының қалың елін қаралағаным емес, қайта жазығы жоқ көпшілігін ақтаймын деп соны айтам. Қалың момын, жазықсыз көпшілігін арамға апарып, итеріп жығып арандатқан аз Тобықтының азғындығын айтам. Көп елді аз арамнан, зорлықшылдан, сотқардан сол Көкеннің көп елінің көз алдында ақтап алам деп айтам. Кімді атаймын, "зорлықшы, сотқар, қиянаткер, бүлік басы Тобықтыны" атаймын. Әділет соны тілесе, атаңның да болса айыбын айт. Ең әуелгі айыпкер деп мен ең алдымен кешегі өткен өз әкем Құнанбайды атаймын! – деп, Абай қатты үнмен өте бір ауыр шындықты басып айтып қалғанда, өзінің бұл күнге шейін ауырлап тұрған демі жеңілейіп, тынысы кеңи бергендей болды. Бірақ соның орайына қарсы отырған Оразбайдан бастап айналада, әр жерде тобы жиын Тобықтылар "дүр" сілкінгендей болды.

"Астағыпыралла!" десіп, "алжыды", "азғын" деп те әр тұстан сусылдаған сыбыр байқалды. Абайды жазғырып жатқан үндер мен күйлер білінді.

Осыдан әрі Абай елу-алпыс жыл бойында момын ел, шаруаның елі – Уақтың талай қоныстарын бастығы Құнанбай болып, көп Тобықты тартып алып жүргенін айтты.

Өз әкесі Құнанбай Уақтан тартып алған Жымба, Арқалық, Күшікбайды түгелімен "даусыз Уақ жері" деп кесіп берді. Кеше Оразбайлар алғызбаймын деп, землемерге бөлік жүргізбеймін деп әлек-бүлік бастаған Ақжал, Төреқұдық, Қарақұдық, Обалы, Қоғалы деген қоныстардың бәрі – Көкен елінің қай аулының, қай атасының мекені екенін Абай бұлжытпастан санап берді. Елу жылдан бері тартып жеп, баса қонып, бастыра жайлап, зорлығын өткізіп алған Тобықты бүгін Көкен елі өсіп көбейіп, еңбек етер өз жерін қайта сұраса, оны қаралайды, қылмысты етеді. Қала берсе, шауып шаншады, жазалап жаралайды.