Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Тобықтыда Боран шықса, "Қырықүйліден Құлжатай шыққан" деп біз де өлең шығарайық. Кейінгіге аңыз босын. Сен де бір осы бос жатқан күнде шығып қайтшы соның басына! – деп, жақсы көретін құрдасын сөйлеткісі келеді.

Құлжатай әңгімені басқаға бұрды.

– Құлжатайды Күйметасқа шығарып жетістіріп қайтесің. Оразбайдай Тобықтының содыр-сотқарын жеңдіріп-ақ жетістірсеңші. Бұл жолғы біздің шықсақ шығатын, көксесек көксейтін биігіміз сол емес пе? Ақылы жоқ, көксоққан-ау! – деп қойды.

Енді ғана алдыңғы жасыл белге қарай түсіп отырған Бостан өз тобына жаңа аңдаған жайынан дабыстап сөз қатты.

– Жігіттер! Анау бір топты байқаңдаршы! Со жақтан келеді деп еді! Осы біреу бес-алты кісі сол әлгі біздің сияздың тосып жатқан адамы емес пе! Мезетіне, қисынына қарағанда осы сол болу керек! Жүріңдер, анау орталық үйге баралық, солай бет алды ғой! – деп, орнынан тұра берді.

Бұлар беттеген қалың топ үлкен үйлер он шақты еді. Дәл осы үйлерде Семейдің оязы Маковецкий жатқан. Қасындағы үйлерде соған ере келген қыр болыстарын басқаратын екі крестьянский начальник жатыр. Бұнда және де Самалбек сияқты ояз тілмашы, кеңсе қызметкерлері, тағы да бес-алты стражниктер жататын. Одан арғы жоғары кеткен үйлерде Семей уезінің он бес-он алты болыстарының адамдары бар. Төмен қарай ылдилай тігілген үйлерде Тобықтының төрт болысынан келген адамдар жайғасқан. Жоғарыдағы үйлерде Бостан мен Еңсебайлардай Көкен болысының адамдары бар-ды. Жиын Семей оязының бар қазақ болыстарынан жиылған "шербешнай сияз" деп аталады. Арқаттағы "шербешнай" кейін өзінің көп байлауымен көп ел аузына мәлім болған. Маковецкий басқарған төтенше бір сияз. Дағды бойынша бұндай шербешнай сияздарда қаралатын істер көп болатын. Ал мынау сияз болса, олардан бөлек бір жайы бар. Бұл бір-ақ жөнге, бір ғана үлкен іске әдейі арналып құрылған. Бұнда қаралатын Тобықты мен Көкен елінің жер дауы. Соған байланысты осы өткен жылы көктемде болған шабуыл, үлкен жанжал жөні тексеріледі. Семейдің жандаралымен келісіп, Маковецкий Семей уезіне қараған он алты қазақ болысының бәрінің басын осы Арқатта қосып отыр.

Дау төрт болыс Тобықты мен бір болыс Көкен арасында болғанда, бұл екеуі бір жағы даугер, бір жағы жауапкер болып кездеседі. Ал арадағы байлау, билік сөзді кесетін қалған елдер. Және солардың ақылын, байлауын ескере отырып, ең соңғы әкімдік түйін жасайтын ояз болады.

Көлденең елдерден Ертістің төменгі жағындағы бес болыс Бәсентиін, Найман, Бура келген. Ертістің ар жағындағы қарағай ішіндегі қазақ болысы – Белағаштың адамдары бар. Содан басқа Ертістің қыр жағындағы Тобықтыдан өзге алты-жеті болысының елі жиылған. Әрине, "ел" дегенде, бұл араға ояздың, крестьян начальниктерінің жинап отырғандары әр болыстың патшалық заңы ретімен сайланған билері.

Бұлар ауылнай бас биден болғанда, әр болыстан он мен он бес шамасындай би болады. Он алты болыстан жиналғанда солардың ұзын саны екі жүз елуге тарта адам. Қазіргі көп үйлерді мекен етіп жатқан сол әр тараптан келген билердің екіден-үштен жайғасқан топтары. Сөйтіп, Тобықты мен Көкеннің дауына тергеу мен кесім айтатын жаңағы билер тобы.

Енді сияздың өзіне тартысқа келген жақтар мен жауапты адамдардан басқа барлық осы маңда жүрген адам атаулының бәріне мәлім бір жай бар. Онысы: қай жақтың тілеулес адамы көп, соны таңертеңнен кешке шейін жұрттың бәрі сөз қылып, санасумен болады. Бидің көбі Көкен жағында ма, Тобықты жағында ма? Осыны сарапқа салады. Кесік, байлау жақындай қоймағандықтан, әлгі жай ешкімге де анық мәлім емес. Жалпы сырттай ойласа, Тобықты зорлықшыл, соқтыққыш және ұрысы, барымтасы көп содыр ел. Оны ой мен қырдың бар елдері біледі де, Тобықтының бұзарларын, сойқандарын соншалық жиреніп жек көреді. Әсіресе, Көкен, Семейтаудай, Белағаш, тоғай бойындай еңбекші, егінші, қарекетшіл елдері қатты жиреніп жек көреді. Ол болыстардың момын халқының аузында Абайдың:

Ел бүлігі Тобықты,

Көп пысыққа молықты! –