Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

деген сөздері жиі айтыла жүреді. "Тобықтының жыртысын жыртамын" деушілерге қарсы әрдайым Тобықтының өз жақсысы айтқан "ұрып жығар" дәлелдей.

Бұл жағынан қараса Тобықтының тілеулестері аз. Көкеннің көмекшілері көбірек болу керек. Сол елдердің ыңғайымен билерді жікке бөліп байқағанда Тобықты жағында елу-алпыс би қалады да, өзге жүз жетпіс, жүз сексендей билер бір-ақ жаққа ауып кетуге болады. Бірақ солай етіп қоя ма?! Би дегендер, Абай айтқандай, "аттың сауырына, түйенің өркешіне" жантаятын, бір орында тұрмайтын жандар. Олардың және бір сыры бар. Қай болыста болса да, кем қойса да екі жуанның бәсекесі болады. Ендеше, әр болыста екі жақ, екі тарап билері жүреді. Солардың енді қайсысы қай тарапқа тартып кетерін білу тағы оңай емес.

Және осының бәрінің астарында билер үшін тартысып жатқан, өлердей жанталасқан сыпсың сөз өзгеше көп. Тергеу әлі басталған жоқ, бірақ Тобықтының Оразбайының қасына ере елу кісі келген. Одан басқа Әзімбай, Сәмен, Жанатай сияқты болыстардың қастарына оннан, жиырмадан келген анық сөзуар, пәле қуған, партия басы атқамінерлер. Солардың бәрі де осы үйлерге орналасқан. Барлық болыстардың билері мен олар жатқан үйлерінің маңында, іргесінде әрбір өткен түн сайын қараңғыны жамылып, қалың сөз тартыстар жүреді. Бұл тұста "ат майы", "түйенің өркеші" емес, кем қойғанда түйе аталса, түгімен жұтылатын. Ат ауызға алынса, басы бүтін кететін. Ақша, пұл "күйек асты" көп жол тауып жүріп жатқан. Бұның бәрінің атын, дәлін айтқанда "арын-сырын саудалап" келер таразыға, тайталасқа жанталасқан халді білдіреді.

Бағана Бостандар тосқан адам осы топтың ортасына келмек. Ол алдағы байлауға өзінің аса маңызды "кесек сөзін" айтатын куә адам. Оны куәға салып отырған зорлық көрген Көкен жағы. Соның куәлігін тыңдауға бұйырып, соған қарай өздерінің байлауын, бетін белгілегелі отырған көп болыстардың әлі беті ашылмаған көп билері. Бұлардың үстіне сол келетін куәның сөзін ояз Маковецкий мен екі крестьянский начальник керек етеді. Даугер Көкен болысының көп приговор берген қалың елі, қара бұқарасы болса, өздерінің әр арыз приговорының ішіне осы адамның атын жазыпты.

"Біздікі жөн бе, Оразбайдыкі жөн бе? Осының анығына айдан анық көзі жететін сол адам, соны куәға тартамыз!" – депті. "Себебі – ол адам Көкен мен Тобықтының жер дауының арғы-бергісін жер түбінен білетін адам!" – депті.

Жаңағы жөндердің бәрінің үстіне сол болашақ куә Тобықтының өзінен шыққан адам болып отыр. Бұнысы жапа көрген Көкен елінің мынау куәға не сенгенін көрсетеді немесе ел болып сынға салып, шынға тартқысы келген байлауын танытады. Тобықтыға да бұл кісінің куәлігі мойын бұруға келмейтін қысталаң жай. Жауласқан жауың куәны өзіңнен салса, оған қайтіп, не деп қарсы боласың. Бұл жөнде "осы куә куәлік айтпаса екен деп" айтуға ең әуелі Оразбайдың өзінің аузы бармайды. "Не дегенмен Тобықтының" намысын жібермейді. Біздің деген жерімізден шығады. "Өз елін жатқа жығып бермейді" деп бір ойлайды. Және де одан әрі сұмдық бір ойлары тағы бар. Егер Тобықтыны жағаласып тұрған жауына жығып берсе, онда Тобықтының тобынан өзін өзі жат қып шығарады. Оққа байлап бергені болады. Жә, бұл куә дәл осы күні осы соңғы жолға баса ма, жоқ па, оны да көреміз?! – деседі.

Сөйтіп, ол адам өзінің аузына қараған көп көздің сынына ғана емес, қадалып тұрған көп найзаның да ортасына түседі. Денесіне жара салғызбай, арына таңба бастырмай адал, аман өту шарт. Сондайлық қиын түйінге бүгінгі ықтиярсыз сапары алып келген куә қасындағы бес-алты кісі жолдасымен ең әуелі Самалбек тілмаштың үйіне кеп түсіп еді. Қалың көпті қазір дабырлатып: "келді, келді" дегізген, сол көпке өзін шын көп күттірген куә – Абай болатын.