Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Оразбай Абай жаққа қарай қолын бір-ақ сілтеді де, сырт берді.

Бұл жиында ар жақ пен бер жақтың саудагерлері ғана емес, бір жағы қайықшы, бір шеті Затондағы грузчик жұмысшы, жай көпшілік кедей, кәсіпшісі бар. Екі жақтың базарында жүрген ұсақ саудагер қала тұрғыны мен маңайдағы ел-елдің қалашылары және кепті.

Бай, саудагер Сейсекенің қырдағы үлкен бай, жуан құдасы Оразбай қуған дау екен. Бір Сейсеке емес, Қасен, Жақып сияқты байлар жар салып, ар жақ пен бер жақтың көп саудагер байшыкештері де сәнді арбаларын жектіріп, көбінше ноғайша киініп, сыланып, таранып келісіпті. Осылардың кейбірінің арбаларына мініп, араларына кіріп сәлделі молдалар, халфе, қарилар, шар тартқан шәкірттер де жетіпті. Бұлар қазақтай "мұсылманмын" дейтін елдің әйел жайын, әсіресе "никах", "талақ" тәрізді шариғат үкімі шешетін жайларын патшалық сотына, орыс законына беруді үлкен қылмыс санайды. Айыпкерлерді, қолдарынан келсе, сол сәтте лағынетке ұшыратып, кәпір қауымына жазып, түтіп жегендей.

Жарым күн өтсе де, бар қалаға өрт хабарындай өрекпіп жеткен лақап, қанды жанжал осы қаланың әр кеңсесінде істейтін қазақ чиновник, тілмаштарын да сот үйіне тартқан-ды. Олар қыр қазағы мен қаланың жай тұрғындарынан басқаша басады. Кеңсе ішіне, жұрт батпай жүрген жерге кіріс-шығыстары батылырақ. Абай да окружной соттың үстіңгі қабаттағы кең залында Әбіш, Кәкітай, Дәрмен, Данияр және Самалбектей жігіттерді қасына алып, көбінше үндемей отырған. Бұлардың ортасында көптен бері Мәкен де жоқ. Маковецкий сот председателіне келгенде, Оразбайдың арызын еске алып, қызды Дәрменнен, Әбіштен де бөлген. Өз кеңсесінің қызметкері Самалбекке ерткізіп бөлек әкелгізген. Окружной соттың председателі мен Маковецкий оңаша сөзге кірісе бастағанда, Мәкенді стражникке шақыртып, ішкі бөлмелерге алып кеткен. Аз уақыт ішінде сот председателі істес адамдарын тез жиғызып алды.

Қыз арызын окружной сот өз қарамағына ала ма, жоқ па? Қазақтың бұл күнге шейін сахарасында қолданып келген әдет-заңына бере ме? Оразбайлар тілегендей әдет пен шариғат жолына тапсыра ма? Жоқ, әлде қыздың арызы, Әбіштей офицердің өтініші бойынша, Абайдай көлденең арызшы, ел адамының сөзі бойынша окружной сот өзі қарап шеше ме? Міне, осы екі жайды кезек салмақтап, бір байлауға келу сотты да көп ойға салған жай болды.

Мезгіл кешке тақап, жұрт сарылып болған шақта әзірге: "предварительный" дейтін уақытша байлауы кеңсенің өз ішінде аз жұртқа ғана мәлім етілді.

Бұл байлауды арыз иесі Мәкенді алдарына келтіріп отырып мәлімдеген сот председатель Ол келісті қасқа бас, самай шаштары ағарған, салқын жүзді, тығыз біткен ақ сақалды, көп шенді, келбетті адам. Председатель қысқа ғана байлау айтты.

– Округ соты ерекше шара есебінде сахарадан қашып келген, патшалық сотына арыз берген Әзім қызының ісін уақытша өз қарамағына алуға ұйғарады. Іс тергеу аяқтап болғанша Әзім қызы қалада болады. Оны қуған адамдарға да, алып қашқан адамдарға да берілмейді. Алысқан екі жақтың адамдары оған кездеспес үшін, іс тергеуге әсер етіп, бөгет жасамас үшін, Әзім қызы үкім байлау күніне шейін полицияның надзоры астында болады. Сол жөндегі айрықша шара есебінде окружной соттың тілмашы, сенімді гражданин, тайный советник Әлімбек Сармановтың үйінде тұратын болады.

Үлкен кеңсенің әзірге ешбір жайды байлап, шешпеген алдын ала шарасы осылай мәлім етілді.

Сонымен, Мәкен енді Дәрмендер көзіне де, жаулар жүзіне де көрсетілмей бөлек кетті. Талас-тартыс тетігі болған жылаулар қыз, мұңды Мәкен екі жаққа да жоқ болды. Бүгінгі күн бүлікпен басталған қала тірлігі, әлі де бар жұртты белгісіз, тиянақсыз дәркүмәнға салған сергелдең үстінде аяқталды.

Осы күннен бастап Мәкен тірлігі оның да, Дәрменнің де ойында жоқ өзгеше күйге ауысты. Ауысуға себеп көп еді. Ең әуелі патшалық кеңселер өздерінің дағдысынан тыс өзгеше мінездер ұстанды. Аз сағаттар ішінде бұл іске айналысса да, олар көп-көп қайшылық, тартыстарды тыңдап, андап шықты.