Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– Ә, Кенжетай,– деді Асқар қасына отырып,– қалайсың апаң, қорқып отыр?..

– Опыр-ау, арқам-ау!– деді Кенжетай, қозғала беріп,– қирап қалған білем... Ойпыр-ау, жаным-ау?

Не болғанын білгісі кеп қараңғыда көздерін Кенжетайдың денесіне қадаған үй тола көпке Асқар мән-жайды айтты. «Соққан перінің» не пері екенін жұрт білді.

– Ұлыққа ұрсын деген заң бар ма екен?

– Заңыңды не қылсын, қолынан кеп тұрғасын!

– Өзінің үстінен жоғарғы ұлыққа арыз берсе қайтеді?

– «Қарға қарғаның көзін шұқиды» дейсің бе?

– Болыс арқылы мұны мәлімдеп қою керек, е, мынау кісі өлтірер, бара-бара!..

Асқар көптің сөзіне араласқан жоқ. Оның екі көзі пешке жаққан оттың әлсіз сәулесінен өліктің беті сықылды сұрғылт көрінген Кенжетайда.

Урядниктің, болыстың, ауылнайдың, я солар сияқты патша үкіметінің ұлықтарының жазықсыз ұрғаны жалғыз Кенжетай емес. Ондай ұрудың Асқар бұрын да талайын көрген.

Жазықсыз жұртты дүрелейтін жуан таяқтың біреуі Итбай екенін, аулына кеп учитель болғалы, оның талай адамды жазықсыз сабағанын Асқар көрді. Итбайды ұялтып қойдырмақ та болды, бірақ амал нешік – былайша Асқарды сыйлайтын Итбай, оның «таяқты орынсыз жұмсамаңыз» деген ақылын алмайды, елеусіз қарап, күле жауап береді.

Соққыға жығылған Кенжетайға қарап отырған Асқардың басындағы ой: «бұл таяқтаудың тыйылар күні бар ма, әлде сорлы халық, таяққа шіріп құри ма?»

Асқардың ауыр ойын, үйіне барып керосин әкеп, оны құятын шамды сұраған адамның дауысы бөлді. Керосин құйылды, шам жағылды. Үйдегі жұрт, шамды Кенжетайдың бетіне тосып, одан сөз сұрады.

– Апыр-ай, сүйегің сау ма, жаным!?

– Білмеймін... Денем қозғалтпайды.

Арқасының жарасынан басқа, бір жақ шекесі, мұрны көнектей боп ісіп кеткен екен. Бет-аузы қатқан қан.

– Ісік ішіне түсіп кетпесін, жылқының ұлпа қазысын тартатын екен,– деді біреу.

– Ол кімде бар дейсің.

– Байдың үйінен сұрату керек.

– Берер саған байдікі!

– Мұндайда бермегенде, қашан береді?

– Орта толсын-ақ!– деген дауысқа жұрт жалт қараса үйге біреу кіріп келеді екен.

– Бұл қайсының,– десті екі-үш кісі, үй ішінен, ұнатпай,– ерігіп жүрген? Орта толатын топ боп жатыр ма? Жап есікті жылдам. Үйге суық кірді.

– Е, не қан жауыпты?– деді кірген.

– Мынау кім өзі, қылжаңбас?

– Е, не қылатын едің, ал мен Бүркітбаймын.

Бүркітбайдың мезгілсіз келгенін көріп, не айтар екен дегендей жұрт кескініне қарай қалды.

– Мынау нағып жатыр?– деді Бүркітбай Кенжетайға үңіліп.

– Урядник ұрып кетті,– деді біреу.

– Өй, жаман шірік неме, соған жатқан!.. Одан үлкен таяқ жесең қайтер ең? Жанының ардақтысын-ай, мына неменің.

– Не сандалып тұрсың!– деп біреу Бүркітбаймен ілініскелі жатыр еді:

– Әй, сандалмасаң сандалма,– деді ол,– ештеңе жоқ дүрлігетін.Асқар, сені Итекең шақырды. Тез келсін, дейді.

– Мені неғылады екен?

– Қағаз оқытам дей ме, немене?

– Горбунов ше? Писары бар емес пе?

– Түсіндіре алмапты ол.

– Ертең барармын.

– Ойбай, тосатын емес. Тез келсін деді.

– Е, не бопты соншама?– десті біреулер.

– Менің ұғуым қата болмаса, осы жаққа патша келеді дей ме, болмаса патша елден кісі шақыртқан дей ме, әйтеуір бір сондай үлкен іс бар... Қағаз соған келген.

– Жаңағы жоғалып табылған қағаз сол екен ғой,– деді көпшілік.

– Енді не деп ең?

Пакеттің не екенін Асқар сонда ғана жорамалдады.

Итбайдың шақырғанына Асқардың барғысы келмей бір тұрды да, екі түрлі ой келді:

Біріншісі – «қағазды көзіммен оқиын».

Екіншісі – «Кенжетайды урядниктің ұрғанын Итбайға айтайын».

Сонда да тастап кетуге қимай, Асқар Кенжетайға қарап еді.

– Бар,– деді Кенжетай, ақырын,–бар!.. Болысқа айт!

Жұрт түгел мақұлдап кеткесін:

– Ендеше, қазір барам да қайтам,– деді Асқар,– ал, сіздер үйді босатып, аз ғана кісі қалыңдар, сырқатқа қиын болады.