Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Үйдегілердің көбі Асқармен ере шығып, үш-төрт-ақ кісі қалды.

Жолшыбай Кенжетайдың сырқатынан басқа басына жөнді ой түспеген Асқар, оқитын сонда шығар деп, кеңсеге келсе, Горбунов пен Кошкин қып-қызыл мас екен.

– Айда, выпить за царя ,– деп урядник, есіктен кірген Асқарға тәлтіректеп кеп, рюмка ұсынды.

– Нет, не могу!

– О-хо-хо!..– деді урядник аузын ашып, көзін едірейтіп,– во-он что!.. Не могу... Так то-есть не могу?.. Не можешь за царя?!. Это брат!..

Урядник аяғын айтпады.

Жағасынан ұстап жібермеген урядниктің қолын жазған бойы Асқар нұқыңқырап қалып еді, анау тәлтіректеп барып құлағанда үйден шыға жөнелді. Урядник бірдеме деп жатты, оны Асқар тыңдаған жоқ.

– Болыс қайда?–деді Бүркітбайға Асқар үйден шыға.

– Мана осында еді, үлкен үйге барған шығар.

Бүркітбай мен Асқар Байсақалдікіне кірсе, ауыз үй лық толған әйел екен.

Ығыса жол берген әйелдердің арасымен Асқар өтіп барып, Байсақалдың өз бөлмесінің есігін ашса, Байқадамның барлық ұрпағы сол үйде екен. Асқар жайшылықтағыдай оларға сәлем бермей, қабырғадағы сандыққа киімшең отыра кетті.

– Шырағым, жоғары шық!– деді Байсақал.

– Шешінсейші!– деді Итбай.

– Жұмысым бар еді,– деді Асқар,– шақыртты дегесін келдім. Қазір кетем.

– Айта көрме,– деді Байсақал,– о не дегенін,! Той үстіне келдің. Шешін!

Итбайға Асқардың бұл қылығы ұнамады.

– Жұмысың не еді?– деді ол салмақты кескінмен.

– Әлгі Кенжетай жайсыз жатқаны...

– Қай Кенжетай?

– Тұяқтың.

– Е, әлгінде сау деп еді ғой, оған не боп қалды, табан аузында?

– Урядник соққыға жығып кетті...

– Өй, тәйір-ай, сол ма?–десті үйдегілер,– ұрып не қирата қойды дейсің! Бірер нұқып қалғанды кек көріп жатқан ғой, қарай ғой ана шірік неменің шамшылын?

– Ішінде болдым,– деді Асқар, Итбайға сыздана қарап,– жеңіл-желпі ұрған жоқ. Жарасы ауыр, өліп қалуы мүмкін.

– Одан өлсе барсын,– деді Итбай мұрнын шүйіріп,– Тұяқтың ұлы жететін ғой, тұқымы одан кемімес.

– Өзі к...не қарамай тыштиған пысық неме,– деді Байсақал,– ділмарсып бірдеме деген шығар, сонсын ұрған шығар.

– Әке, қойшы сол сөзді,– деді Итбай қабақ шытып,– «байдың малы ардақты, кедейдің жаны ардақты» деген мақал бар емес пе. Ардақты жан сөйтпей қайтетін еді. Асығып келсе Асқарды бөгеме. Қағазды жайы келгенде оқыр. Жайы келмесе оқымай-ақ қояр. Не қағаз екенін былай да естідік қой. Дәмдес адам болған соң, қуанышқа ортақ болсын деп ек. Біреуді қуанышыңа зорлап қатынастырамысың. Барсын!

Байсақал Итбайға бір, Асқарға бір қарап жаутаңдап қалды. Бұрын Итбайдың да, Асқардың да бір-біріне бұлай қырғи-қабақ қарасқанын Байсақалдың көзі шалған жоқ еді.

Байсақал Асқардан қорқатын еді. Ол, тегі, жалпы орысша білетін кісіден қорқатын. Оның ұғымында: орысша білетіндердің бәрі – заңшыл; әрбір заң білетін адам – қауіпті. Сондықтан, Асқар ренжісе, ретін тауып Итбайды ақсатар деген оймен Байсақал өзі де Асқарға жалпақтап, өзгеге де оны сыйлатуға тырысатын. Асқар бөтен мінез көрсетпеген соң, оны тілектес жігіт деп ұғып, кезіне айта қоймағанмен, Байсақал оны ішінен жақсы көретін.

Губернатордан келген қағаз Байсақалдың тес қалтасында еді. Тегі, сол сияқты, патшадан я басқа ұлықтан келген бағалы қағазды да өз бойына сақтау Байсақалдың әдеті болатын. Баяғы ата-бабасынан бері қарай патша үкіметінен келген мақтау қағаздардын, бәрі Байсақалдың үлкен төс қалтасындағы былғары күмәжниктен табылатын. Байсақал ол күмәжникті дұғалық – тұмардан артық сақтап, өзі мен Итбайдан басқаға ұстатпайды, күмәжник салынған қамзолды ояуда үстінен шешпей, ұйықтағанда дәл құлағының астына басып жататын. Түнде ұйқыдан неше оянса сонша, құлағының астындағы қамзол мен күмәжникті сипалап қарап қоятын. Асқардың сызды кескінін жұмсартпақ болған Байсақал, төс қалтасының түймелеген ілгегін ағытты да, күмәжникті суырып, ішінен пакетті алып берді. Асқар конвертті алды да, ішіндегі қағазды суырып ап оқып шығып, қазақша анайы тілмен: