Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

Алысу керек. Тырмысу керек... Тіршіліктің бір сүйемі қалса да пұшпағынан тістеп алып, айрылмау керек. Қоспан тағы да теңселіп жүр. Денедегі ыстық азаймаса да басы сергіп, ойы айқындалып келеді. Бар қайратын жиып не де болса шыдауға бекінді. Арттағы ел өлімге қиып, қарап отырмаған шығар. Қаламүш... Кеудесінде жаны болса Қаламүш шыдап отырар ма! Айналайын, ен даланы тінткілеп, шарқ ұрып жүр ғой. Табар ақыры... «Дені дұрыс адамның құтылмайтын пәлесі жоқ». Кімнің сөзі еді. Иә, иә... Құтылмайтын пәлесі жоқ. От... От жағу керек.

Қоспан тонын жамылып құм-қыратқа шықты. Дүзген сындырады. Көзі қарауытып әлсіреп бара жатса тонға оранып қисая кетеді. Сәлден кейін есін жиып қайта қимылдайды. Осылай ұзақ әлектеніп отын жинап алып, ақыры от жақты. Қыстың ұзақ таңы атып болмады. Қоспан кейде ұйқылы, кейде ояу, бірде шатасып, бірде есі кіріп арпалыса берді. Бар мақсаты алысу, арпалысу ғана. Сандырақтап жатып та соны ойлайды. Бір сәтке қалжыраған денесіне ерік беріп, үстінен басқан зіл салмақтың астында шөгіп қалса — қайтып тұра алмайды. Бітіре алмаған, тындыра алмаған зор шаруасы қалған сияқты. Соны тындырмай тұрып тыным алуға болмайды. Осы бір мағынасы бұлдыр ой-сезім бар еркін билеп алды. Қандай істі тындыра алмағанын Қоспан өзі де білмейді. Бірақ әйтеуір ойсырап қалған бір шаруасы бар.

Кейде тұнған судай ойы сараланып айқындала түседі.

Шешілмеген бір жұмбағының мағынасын тапқандай. Онысы Қасболат. Сырмінез болып жүріп сырын алдырмаған бір жан. Сонау арасат кезде сол үшін басын оққа байлаған солдатын сатып кеткен жоқ па еді? Қиын-қыстауда опа бермеген адамнан қандай қайыр күтті? Әлде біраз жыл түртпек көріп, шетқақпай болған қамкөңіл маңдайдан сипағанға баладай алданып, елп ете қалғаны ма?

Қоспан қинала ойланып қалды. Көңілге алған үлкен сапарынан бөгеліп қалған адамдай қынжылады. Желкесін басқан кежірден арылып, өрісі ашылған кезде — ой түбінде қат-қабат жатқан қойшы мұңын, ел мұқтажын анық айтатын кезінде тізгінін Қасболатқа беріпті. Желдің бетіне өзі шығып, білекті сыбанып айқасатын шағында соның ығында кетіпті.

Қасболат... Сырын ұқтырмайтын тереңі бар ма еді соның? Былтыр күзде отарына үш жүз тоқтыны қосарда Құмар құлағына сыбырлап... «Біздің бастықтың түп тамыры босаңқырап қалған сияқты, соны қоймен нығыздамақ» деген жоқ па еді? Бір басының мансабы үшін үйелменді жұртты арандатып алғаны ғой мынау.

Қасболаттың бетіне тіке қарайтын, өткені мен бүгінгісі үшін жауап сұрайтын кезі жеткен жоқ па енді? Тіпті өзі үшін болмаса да анау еңбегі зая кеткен өзгелер үшін, Қаламүш үшін. Қаламүш... Ғалымжан... Қоспан ағасына дегенде шығар жаны басқа еді ғой. Тірі болса таппай қоймас. Қаламүш... Соңына ерген қарасы. Не бөтендігі бар еді. Артындағы тұяғы емес пе. Ағасының жолын қуып қой бағуға келді. Өмір-тірлігінің мұрагері. Тоқта, тоқта... Сонау Аттан шоқыдан бері қарай шашылып келіп, енді мынау жайрап жатқан сол Қаламүштің қойы емес пе? Соңында ерген жалғыз қарасына не бермек, қандай мұра қалдырмақ Қоспан? Баяғы ақ таяғы ма ұстататыны... Ол артынан өзі сияқты жас өрімдерді ертіп келмек еді ғой. Аялаған арманы бар емес пе еді? Қоспан ағасы сол арманына ара түсе алды ма?

Қасболаттың шаужайына неге мықтап тұрып жармаспады? Сонау Алматыға барғанда неге қақсап тұрып айтпады? Қандай кежір жөлкесінен тартып, еңсесін басқан?

Бітіре алмаған, тындыра алмаған шаруасы, жазатайым қаза болса арқалап кетер борышы...

Ақыры таң атты. Қоспан аурудан тұрғандай сүйегі салдырап қалған, сүлесоқ халде. Бірақ денесін сығып ұстаған құрсау үзіліп, басы жеңілдеп, ой көңілі сергіп те шықты. Осы бір дозақ түнде қауіп-қатер, азап-мехнатпен қоса ауыр-ауыр ойлар кешті. Бұл сапар өз өміріндегі бір белес екен. Енді соны артқа тастап шағыл құмды кешіп келе жатыр. Әлдекімге сілтегісі келгендей иығына артып алған ақ таяғын қыса түседі. Алдында осы күнге дейін тындыра алмаған үлкен шаруасы бар, алдында шығар күннің сәулесімен күмістей жарқыраған алып ақ дала жатыр керіліп.