— «Өлгеннің артынан өлмек жоқ»,— деген. Есіңді жи, шырағым. Түһ, мына түріңді көргенде шошып кеттім ғой. Айғыз марқұм да сен сияқты тұйық еді. Бәрін ішіне кепелеп жия беретін. Ол жақсылыққа апармайды. Отыр ғой өзің сияқтылар,— деп Жаңылға біраз кейіа алды.— Әне, Ибаш та отыр үш бірдей жетімді мойнына асып алып,— Ұштап жылап жіберіп, бырқылдап мұрнын сіңбіріп қойды.

Ұштап Жаңылдың үйінде төрт күн жатты. Одан артыққа шыдап алмады. «Шал мен қыздың» жайын, оларға тастап кеткен малдың жайып уайымдап мазасы кетті.

— Қой, сенің мына түрің жаман екен. Жидіп барасың. Елге барып еңсеңді көтеріп қайт,— деп қоярда қоймастан Жаңылды ала кетті.

Ауыл соғыстан бұрынғы қалпынан өзгермепті. Тек үйлері тоза түскен. Байсеркенің баяғы таныс үйі, Жаңылдың балалық шағы осы үйде өткен. Сонау шешесі өліп осы үйге алғаш келетінінде бәрі де Жаңылға ықыласты-ақ. Тамағының дәмдісін аузына тосып, сыйлы қонағындай елпілдеп күтеді. Жаңыл көбіне Ибашпен бірге. Ұштап аһлап, үһлеп жүрсе де «екеуің бой жазыңдар» деп үй мен түздің шаруасын өз мойнына алған. Жаңыл енді асқа қарап, төңіректі де байқайтын болып, көңілі сергіп келе жатты. Кейде үш қатын отырып алын, өткен-кеткенді айтып, әңгіме соғады.

Адам деген қызық-ау. Жаңыл осы үйден көрген қорлығы мен кемдігін ұмытып кеткен сияқты, Сол жетім күндері кейде есіне түсіп кетсе соған ызаланбайды, қорланбайды. Ұштап пен Ибаштың жаманшылығы кетіп, тек жақындығы ғана қалған тәрізді. Ол екеуі де бұған өтірік көлгірсіп жүрген жоқ. Шын ықыласын білдіріп, жаны ашиды.

Бұлардың үшеуі де өзгерген. Қазан-аяқты салдырлатып, шаңқылдап ұрыс шығарып, қит етсе аузынан қарғыс шығатын Ұштап, қазір еңкейген кемпір болған. «О, құдай я-тоба», «жасаған ием» деп екі сөзінің бірін Алланың атымен бастайды. Баяғы жынды Ибаш енді үш баланың анасы. Оларды ұрып-соғып, қарғап-сілеп жүрсе де, әйтеуір жүдетпейді. Күйеуінен қара қағаз алып, мұның да еңсесін қайғы басқан.

Аздап кейін Жаңыл да қарап отырмай сиыр сауысып, үй шаруасына араласатын болды. Кейде өзенге барып су әкеледі. Қоспан... Мынау ылдиға түсіп, қыздың қасына келудің ыңғайын таппай анадай жерде қипақтап тұратын. Ана жерде қалың қоға болатын. Қоспан борық тартқан болып, сол қоғаны жұлқылап жататын. Бірақ екі көзі Жаңылда.

Жаңыл су алып жатып сол қоға өскен жаққа еріксіз қарайды. Қоғаны жұрт отынға шауып алған. Қоспан жоқ. Бірақ сол арадан Қоспанның көлеңкесін көргендей елегзи береді.

Жаңылдың көз алдына Қоспан елестейді. Бір жолы екі жасар Мұратқа доктор дәрі шанышқанда Қоспан көтеріп тұрған. Баланың арқасына жуан инені қадағанда тура өз арқасына найза сұғып жатқандай түсі бұзылып, ернін жымқыра тістеп алған. Енді болмаса көзінен жас шығып кетейін деп тұр...

Келе қалса қияметтен өтіп келген сорлыны несімен қуантады? Бірақ сонда да Жаңыл әлденеге елеңдеп «Қоспан қайтып келер» деген тәтті үмітті жанына талшық кетіп еді...

Жел қатайып, боран ұлғайып барады. Жаңыл жүрегі лүпілдеп, Қоспан кеткен жаққа қарайды. Ат құлағы көрінбейтін бозамық түнек бұрқ-сарқ қайнап, ысқырып, ышқына ұлиды. Қар басып бара жатқан аласа қораның қасында жападан-жалғыз әйел селтиіп әлі тұр.

IV

Қоспан Дөңқараның түбегінен күдер үзді. Осындайда пана болар ықтасын артта қалды. Жылы үйдің есігіне жуықтай бергенде желкесінен тартып әкеткендей, адам баласының әлі келмейтін ақ дүлей елсіз, папасыз далаға қарай қойларымен қоса ысырып әкетіп барады. Алды жалаңаш. Ұшан дала. Арасы алшақ тақыр адырлар — Қарақияның кең жазығы. Қыстың бұл шағында онда қыбыр еткен жан болмайды. Сол ақ оппа алдынан аранын ашып тұрғандай. Солай қарай ысырып келеді. Қарсыласып, қайрат қылайын десе табан тірер бұдыр жоқ. Қарекет қылмасқа тағы болмайды. Тік жарға қарай арындап алып қашқан асаудың басын бұра тартқандай шамасы келгенше желді қиялап, қойларын оңға қарай ойыстырып бағады.

Оң қолында Кішкене құм бар. Ызғар шашып темірдей қарып тұрған Қарақияның бір бүйіріндегі жып-жылы отау сияқты. Быжынаған көп шұқырдың біріне қойын иіре салса қораға татырлық.