Акбилек / Ақбілек - Жусупбек Аймаутов / Жүсіпбек Аймауытов

Әңгіме, ойын-күлкімен отырғанда тамақ та пісті білем: даяршы сыбыр еткен соң, бай өз үйіне кетті. Қонақтар да бір қабат желпініп: «ойбай қызық-ай!» десіп, тысқа шығып, аспанға қарасып, күн райын, тоғабын сөз қылысып, үйге кірді.

Ет мейлінше мол болды: тең жарымы жеусіз қайтты. Ет асауға бір адам келген жоқ. Байдың тәртібі солай ғой. Семіз тай сойған екен. Жылы-жұмсағын салған екен. Табақ қойылған кезде, Әлдекей көңілденіп: Тоқтар ишанның айтатын «Қазы — иу, қозы — иу, қызы — иу, қымызы — иуі болған екен!» деді: Десе де, оптығып отырған кісі қомағайланып, үлпершектен басыңқырап жіберіп, қараған қуған түйеше қолы қыдырыңқырап, қара кесегін іздеп кетті. Өзгелері де мелдігінен атып, майды саусақтың саласынан ағызып, жаласып, саусақпен бірге бойы да балқыды. Әлдекей жұрттың көңіліндегі сөзін біле қояды ғой: «Шіркін, бай десе, бай ғой!» дегенде, өзгелері де: «Есеп бар ма!», «Құдай берген кісі ғой!» десті.

...Иә... «Құдай берген кісі ғой!»...

Торшолақта бес тал құйрық бар; оның жарымы да тал сияғы жоқ, бірдеңе. Жал дегеніңіз — өртеңдегі қараған. Сондықтан ба екен үйтетін бастай мойны қылқиып тұрғаны. Бүтін арқаны Торшолаққа тағдыр жазған емес; қолыңды арқасына таман апарсаң, құлағын жымитып, артын қиқаң еткізіп, тізгіннің аржақ тілін тартып тұрмасаң, қоң етіңнен қыршып алады. Торшолақтың жүні сида, қарны қабақтай, бұты таяқтай. Сонда да Торшолақ тоймыш, өмірі арық та, семіз де боп көрген жоқ. Торшолақ ыстық боп көрген мал емес; аузын жерден екі елі айырмайды. Жұрт Торшолақ тоймыш болған соң, арқасынан ер түспейді деп ойлайды; ер түспесін білген соң, торы шолақ тоймыш болғанын қайдан білсін. Торшолақ көзіне, көрінгенін күйедей соға бермегенде, не бітірсін: үйірі иесіз қап бара ма? Тігетін кестесі қап бара ма? Көп жылқыдан, бос жүрістен күдер үзгелі қашан. Құнан болғалы тор шолақ қойшының астынан түскен жоқ. Бұ күнде торшолақтың қаншаға келгенін жұрт ұмытып та кетті, тек «Торшолақты» біледі..

Торшолақ беріктіктен қойшыға ат болды ма, қойшыға ат болғандықтан берік болды ма, — ол арасы мәлім емес; әйтеуір Торшолақ берік: мың салсаң, аяғын бір баспайтын бір мың төкім. Торшолаққа қамшы дегеніңіз жалақтың тілімен бір есеп; өйткені борбай жақты қойшыға тапсырып, ауызбен ауыл үй қонған болатын. Торшолақтың жаны сүйетін жүрісі — аяң. Бүлкектен де оған налог төлегені оңай. (Желіс, шабыс түске кірмеген нәрсе ғой); өйткені кішкене бүлкектесе, қарны қорқ-қорқ етіп, шорттасы үзіліп кете жаздайды. Оның бүлкегі мінген кісіге де пәлен бапты емес, оны бүлкектетем дегенше, томарлы жерде қоқан арбаға мін. Қойға мінген мал құл боп кетеді ғой. Қалайда Торшолақ үштің біріне қосылған мал. Ол үшіміз: жаман қатын, шабан ат, өтпес пышақ қой.

Торшолақты неге сөз қып отыр деп қаңыраймаңыз; оның кішкене кілтипаны бар. Мана Әбен байдың үйінде құрметті қонақтар көк дастарқанды жағалай отырып, шәйға бас қойды ғой; дәл со кезде осы Торшолаққа мініп Қойтеке түйеге жөнелген еді.

Малшылар да Торшолаққа ұқсап, жоқтан өзгеге ерініп, біріне-бірі иек сүйеп кететін әдеті ғой. Түйеші қойшыға сеніп, ауа жайылған бес түйесін қайырмаған екен. Өзі қайырып алар деп, қой ұзап бара жатқан соң қойшы да айдай келмепті. Күн кешкіріп бара жатқан соң, қойшы мен түйеші әңгімеде жүріп атқа жеңіл телпекбай тауып алмас па: «Сен барып айдап келе ғой!» деп, Торшолақпен Қойтекені жіберді.

Әкесі осы қойдың соңында жүрумен басы көрге кірген, шешесі байдың сиырын сауатын жетім бала кім десеңіз, ол — Қойтеке. Тоғыздан ой екіге дейін Қойтеке қозы бағып, он үшке шыққан жылы қойдың соңына түсіп еді. Tic қақпаған бала қойшыны ана қойшылар «қолды аяқты бала» көріп, оған-бұған жұмсай беруші еді. Қойтеке де жасынан көп жұмсалған, кежір бала ғой. Әйтсе де, тіл алмаса, үлкен қойшылар тоқымаш сыйлап қоятынын білген соң, жазған Қойтеке тепеңдеп түйеге тартты.