Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

...Бұл күнi тағы да күн ұзын айықпастан боран соқты. Жолаушылар күн бойы бiр сағат жүрiп, бiр сағаттай аттарына тыным берiп, шалдырып отырып, әлi бiр белгiсiз сай-салаларды, адыр мен жоталарды кезумен келедi. Тоқтаған сайын, бастарын соншалық қатырған жалғыз ғана ойды тегiс ойласады.

Бүгiн таңертеңнен Шәкенiң өзi боп және Абай, Ербол бiрге қосылып: "Кешегi Баймағамбеттiң сөзi дұрыс едi, жел бiздi терiске ап кеттi" деген ойға бекiген-дi. Бүгiн бiр тоқтап, бiр жүргенде, желге қарсы жүрген бағытты тастап, сол кешегi Ботақан-ошағында, Баймағамбет "қырын соқты" деген желдi естерiне түсiрмек болды.

Ол айтқан сөз дұрыс болса, бұлар желдi бетке алып кеткенде, Есболат Қарасуының оңтүстiгiне қарай кеткен болу керек. Ендеше, не Тобықты жайлауының шетi – Үлкен-көксеңгiрге тартты. Немесе, тiптi құлан елсiз, оңтүстiктегi Керей жерiне түсiп кеттi. Қажыған ой, ашығандай боп талған мый өзiне осыдан әрi тағы да бiр үлкен жұмбақ табады. Терiске кеткен болса, кешегiдей жүрiспен және түнгi жүрiспен бұлар қанша жерге кеткен болу керек? Ендi Баймағамбет айтқан бағытқа беттi түзегенде, қаншалық ұзақ жүрiспен Есболат Қарасуына, не болмаса соның деңгейiндегi Бұғылы, Машан тауларына iлiнуге болады? Мiне бүгiн ашыққан, талыққан жүргiншiлердiң дамыл алмай ойлайтыны осы.

Ендiгi сапарды Шәке емес, Баймағамбет бастаған. Түнде тоңған, ауырықсыған бой, кейде жылынса да, iштей бiр қалтыраудан күн ұзын босамады. Абай ендi бiр жылы мекенге жетсе, өзiнiң ауру халде зорға жететiн жайын аңғарғандай. Тағы да күнi бойы жортудың аяғы кешке жақын бiр толас жасатты. Аттан құлағандай боп, ауыр салмақпен зорға түскен Абай шылбырды Баймағамбетке берiп, кiшкене тастың ығына кеп жантайды. Араларында сөз, кеңес жоқ. Әркiм өз күйiн өз дертiндей оқшау ойлап кеткен сияқты.

Абай болса қазiр өзiн анық аурудай сезедi. Денеде езiлiп қалған сал сүйек, ерiксiздiк бар. Бар бойын жер тартқандай. Тоңу онан сайын бойын ағаштай сiрестiрiп, қатырып барады. Iшкi жүрек, қолқа да аяздан қалтырағандай ма? Өмiрден анықтап күдер үзу сағаты алыс емес сияқты. Бiрақ әлденеден жүрегiнде сол өлу-өшу халiнен үркiп, қорқу жоқ. Қайта, "жетсе жетсiн, келсе келсiн" дегендей ұсыну бар. Өзiнiң осы сезiмiн аңғарумен iлес Абай кеше ғана көңiлiнен өткен, боран қуып ап кеткен екi бiр ыстық, сағыныш шағын соңғы рет еске алды. Бiрi – күндей мейiрлi, ғазиз анасының тiрлiгiн ойлаған шағы. Екiншiсi – өмiрде өлiм сағатына шейiн ұмытылмай, сана-сезiм өшерде ең соңғы рет жалт етiп, бiрдiң өзi боп, көз алдына ай жүзiмен күлiп келетiн Тоғжанын ойлаған шағы едi.

Ендi сол өлген, өшкен ғазиздерi тағы ойға түскенi Абай жанымен соңғы рет қоштасқаны болар ма? "Өлiм тақау ма" деп ойлаған Абай ұйқы-тынымынан тыйылып, ауыр мұңда жүдеп, күрсiнiп отыр. Дәл осы шақта қас қарайып бара жатқан кез едi. Абай құлағына бiр жалғыз айғай естiлiп қалды. Ол елең еттi де: "Ойымның шатасқаны болар!" деп үндемедi. Жолдастары бүктүсiп қасында ұйықтап жатыр екен.

Аздаң соң жаңағы айғай тағы естiлдi. Анық адам даусы. Кiм де болса, адамзат болса, бұл жолаушылар қазiр жылап көрiскендей болатын. Соңғы айғаймен iлес Абай орнынан секiрiп, атқып тұрғанда, өзiн "ауру шығармын" дегенiн орынсыз екен деп бiлдi. Тұра сала, қатты қайырып, шырқап, айғай салды. Әлсiреп қалған аттар бұның айғайына қос құлақтарын қайшыланта қадап, бастарын жерден жұлып-жұлып алысқан едi. Ербол мен екi жiгiт те оқыс айғайдан үрке шошып, атқып тұрысыпты. Ербол Абай қасына ұмтылып кеп:

– Не болды, Абай? Кiмге айғайладың? – деп Абайдың, жүзiне таңдана қарап қапты. "Ұйқысыраған ба" дегендей. Жоқ, Абай жүзi сергек екен. Жолдастарына бұрылып:

– Айғайлаңдар! Жаңа бiр кiсiнiң қатты шырқаған үнi естiлдi, айғайлаңдар! – дедi.